هنر تجلید, مرز مشترك نویسنده و نقاش

فن تجلید, از هنرهای وابسته به كتاب آرایی محسوب می گردد و در ایران سابقه دیرینه دارد صحافی و جلدآرایی, سوغات غرب به سرزمینهای آسیایی بود

● نگاهی به هنر تجلید و كتاب آرایی در ایران عهد هرات و صفویه

فن تجلید، از هنرهای وابسته به كتاب آرایی محسوب می گردد و در ایران سابقه دیرینه دارد. صحافی و جلدآرایی، سوغات غرب به سرزمینهای آسیایی بود. سیاحان و مبلغان غربی، با آوردن كتب مقدس خود كه با هنر صحافی تزئین یافته بود، باب نوینی را در پیش چشم هنرمندان شرق باز كردند.در سرزمینهای اسلامی، تجلید، در ابتدا همانند خاستگاهش در خدمت كلام وحی بود. با گذشت زمان، این هنر در بین عوام راه یافت و كتب ادبی و علمی را نیز مشمول ظرایف خود ساخت.هنرمندان مسلمان از به كار بردن چوب در جلدسازی پرهیز و در عوض از ماده چرم به بهترین شكل استفاده كردند.

جلدهای زیرلاكی در تكامل این هنر ظهور یافتند و آثار متقدم با روكش های مقوایی و نقاشی زیرلاكی و پشت جلد چرمی، از نبوغ و حوصله هنری خالقشان خبر می دهند.اوج هنر تجلید در ایران، سده نهم هجری در شهر هرات بود. گرچه با حمله تیمور، اوضاع سیاسی كشور دستخوش دگرگونی و تغییر شد ولی علاقه حاكمان تازه به هنر، حمایت ایشان را از فن تجلید سبب شد. تیمور خود صحافان و جلدكارانی را از سوریه و مصر به سمرقند آورد و در دربار خود پذیرا شد. جانشین او، شاهرخ، وقت بیشتری برای این هنر گذاشت و با دعوت از هنرمندان برجسته به هرات اسباب و وسایل را در اختیارشان نهاد و موجب اعتلای این هنر گشت.

● ویژگی صحافی و جلدآرایی هرات در چند نكته قابل ذكر است:

۱) ذوق و سلیقه بی نهایت صحافان در رعایت تناسب و توازن در تركیب بندی و انتخاب و تركیب رنگها

۲) تمام فنون وابسته به این هنر، اعم از آماده سازی چرم، نقاشی و... در استادانه ترین حالت خود انجام می گرفت.

۳) طراحی جلدهای این دوره از نظر استحكام و انسجام، منحصر به فرد بود.

هنرمندان هرات، نه تنها در شگردهای بهره گیری از آرایه های هندسی و نقوش اسلیمی مهارت داشتند بلكه موفق شده بودند كه از هنر تشعیر (طبیعت گرایی) كه از خاور دور وارد شده بود، نهایت استفاده را ببرند.

در این دوره، اكثر جلدها از چرم قهوه ای، طلاكوب یا مهركوب، ساخته می شد. ریزنقش ها با مهركوبی انجام می گرفت و خطوط كلی حواشی طلاكوب می شد.

با ظهور سلسله صفوی علاوه بر تحولات سیاسی، رویكرد فرهنگی نیز دستخوش تغییر شد. جلدهای این دوره در حاشیه خود از نقش ترنج، شاخه تاكی و نقوش ابرچینی استفاده می كردند. در این دوره محتوای كتاب، مشخص كننده تزئینات روی جلد بود. بر روی جلد قرآنها از سوره هاو آیاتی كه بر مطهر بودن كتاب گواهی می دادند استفاده می شد و در كتب ادبی، ابیات، معرف محتوای آنان بود.همكاری صحافان و نقاشان به پدید آمدن جلدهای لاكی انجامید. جلدهایی كه اساساً چرمی بودند، رنگ را به سادگی در زمینه خود نمی پذیرفتند.

از این رو، مقوایی كه از بهم چسباندن لایه های كاغذ ساخته می شد جای چرم را گرفت. برای استحكام این مقوا، در لبه های آن از نوار چرمی استفاده می شد. در این روش، مقوا را با سنگ گچ، خوب صیقل می دادند و طرح به وسیله نقاش با آبرنگ بر آن نقش می گرفت. پس از خشك شدن آن را با چند رویه از لاك شفاف می پوشاندند تا تثبیت شده و نقاشی را حفظ كند.

هنر جلدآرایی را هنر مكمل می دانند. هنر صحاف تنها نگهداری و حفظ مكتوبات نبود بلكه ذوق او در تزئین جلد، مخاطب را در تورق اثر یاری می رساند.