موج چهارم و جامعه پذیری دینی

هنوز درباره مفهوم و محتوای «جامعه اطلاعاتی» تفاهم عمومی حاصل نشده و این مفهوم از دو بعد قابل تعریف است از بعد نظری, جامعه اطلاعاتی جامعه ای است كه در آن استدلال و تفاهم بیش از آنكه مبتنی بر قدرت و یا ماده گرایی باشد, بر محتوا و احساسات استقرار یافته است

جهان همواره در حال تحول است. اندیشمندان مختلف به ویژه كسانی كه از منظر اجتماعی به جهان نگریسته اند، علاقمند شناسایی و گونه شناسی سیر تحول جهانی هستند. با نگاهی گذرا به اندیشه متفكران معاصر، اهمیت گونه شناسی و ذكر ویژگی های مراحل حیات اجتماعی بشر به وضوح قابل مشاهده است.

«اسپنسر» جوامع را به دو گروه حسی و صنعتی، «توینس» به اجتماع و جامعه، «آگوست كنت» به مراحل سه گانه ربانی، فلسفی و اثباتی تقسیم نموده و به ذكر ویژگی های آن می پردازند. (ریمون آرون، ص ۱۳۰)

در قرن بیستم «آلوین تافلر»، جهان را به سه موج مرحله بندی كرد. موج اول موج تولید غذا و موادغذایی بود كه جامعه كشاورزی را به وجود آورد. نیاز آدمی به ابزار مناسب برای تولید بهتر و بیشتر، موج دوم را پدید آورد و آن هم شكل گیری عصر صنعت بود كه در فاصله میان سالهای ۱۹۰۰ تا ۲۰۰۰ میلادی شكل گرفت.

موج سوم موج اطلاعات است كه براساس احتیاج بشر به داشتن علم و دانش افزون تر در زمینه اختراع و گسترش بهینه صنایع به وجود آمد، این موج، جهان را در آستانه «جامعه اطلاعاتی» قرار داد. (جلالی، ص۳۲)مفاهیم «جهانی شدن» یا «جهانی سازی» و ملازم با آن دو «جامعه اطلاعاتی» از مفاهیم عمده ای است كه در دهه های اخیر در رشته های علوم اجتماعی متداول گشته و جایگزین مفاهیمی مانند توسعه و جامعه صنعتی شده است.

در این مقاله سؤال اصلی نگارنده این است كه جامعه پذیری دینی در عصر مجازی از چه ویژگی هایی برخوردار است و چالشهای پیش روی آن كدامند؟

البته پاسخ به سؤالات مذكور، متضمن تبیین و تعریف مفاهیم مذكور و پاسخ به این سؤال است كه آیا جامعه اطلاعاتی آخرین موج تحول بشری است و یا موج چهارمی نیز وجود دارد؟

● جامعه اطلاعاتی

هنوز درباره مفهوم و محتوای «جامعه اطلاعاتی» تفاهم عمومی حاصل نشده و این مفهوم از دو بعد قابل تعریف است.از بعد نظری، جامعه اطلاعاتی جامعه ای است كه در آن استدلال و تفاهم بیش از آنكه مبتنی بر قدرت و یا ماده گرایی باشد، بر محتوا و احساسات استقرار یافته است (محسنی، ص ۱۸)

جامعه متكی به دانش كه محصول انقلاب فراصنعتی (post industrial) است و در آن اطلاعات و ابزارهای ذخیره و انتقال آن به كالایی تجاری مبدل شده اند و بیش از هزینه تولید و توزیع خود قیمت گذاری می شوند؛ زیرا تملك آن باعث قدرت و فقدان آن ضعف را در پی دارد. (فیلر، ص ۵)

به اعتقاد «ویلیام مارتین»، جامعه اطلاعاتی، جامعه ای است كه در آن كیفیت زندگی همانند چشم اندازهای تحول اجتماعی و توسعه اقتصادی به میزان رو به تزایدی به اطلاعات و بهره برداری از آن وابسته است. در چنین جامعه ای، استانداردهای زندگی، الگوهای كار و فراغت، نظام آموزش و بازار كار به میزان كاملاً محسوسی تحت الشعاع پیشرفتهایی قرار گرفته اند كه در قلمرو اطلاعات و دانشها روی داده است. (محسنی، ص۲۱)

از بعد عملیاتی، جامعه اطلاعاتی را می توان جامعه ای تعریف كرد كه در آن رایانه ها با فناوری مخابرات به هم متصل شده اند؛ از سوی دیگر گمشده بشر در عصر صنعتی، اطلاعات بود و در دستیابی به اطلاعات و حفظ و ذخیره آن تلاش زیادی صورت گرفت. رایانه نقش ذخیره و پردازش اطلاعات را به عهده داشت؛ در واقع مفهوم جامعه اطلاعاتی زمانی تولد یافت كه رایانه ها با مخابرات جمع شدند.

اگر چه جامعه اطلاعاتی از ویژگی های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و تكنولوژیك برخوردار است، تأكید بر جنبه تكنولوژیك، به ویژه برای ارایه تعریف عملیاتی، از تناسب بیشتری برخوردار است (سعیدی، ص ۲۲۲) زیرا جنبه های دیگر، محصول پیشرفت تكنولوژیك است؛ از این رو دكتر محسنی معتقد است: پیچیدگی تكنولوژیك و صرف استفاده از آن، شرط كافی برای دستیابی به پایگاه یك جامعه اطلاعاتی نیست، ولی یك پیش شرط یا زمینه زیربنایی لازم است؛ پس «همگرایی و پیوند رایانه و مخابرات» امروزه از واقعیات معمولی زندگی در تمامی اجتماعات نوین است (همان، ص ۴۰)

● جهان مجازی

همچنان كه پیشاپیش گفته شد، برخی موج چهارم تحول بشریت را جهان مجازی یا عصر مجازی (Virtual) می دانند. قبل از تأمل در امكان تحقق چنین جهانی و قلمرو آن، باید جهان مجازی تعریف شود.

جهان مجازی، به لحاظ نظری جهانی كاملاً صنعتی است؛ به گونه ای كه اعضای این جهان به طور كامل از جهان طبیعی جدا می شوند؛ به تعبیر «پستمن» فضای مجازی ... محلی است كه خودآگاهی آدمی در چنین محلی قرار می گیرد (مثلاً به هنگام استفاده از اینترنت) در اینترنت فرد با فرد دیگر تعامل و تأثیرگذاری متقابل دارد. در چنین شرایطی، آدم بر این باور است كه می تواند هر آن كس كه می خواهد باشد و این فضا چیزی متفاوت از رویارویی طبیعی و چهره به چهره فرد است. (پستمن، ص ۱۶)

اگر در دوره های تاریخی گذشته تأمل كنیم، بشریت از طبیعت به سوی صنعت حركت نموده و سهم صنعت در حیات انسانی فزونی یافته است.

دوره گردآوری خوراك عصری كاملاً طبیعی بود؛ در دوره شكار و حتی كشاورزی سهم صنعت در زندگی انسانها اندك بود؛ در دوره صنعتی سهم صنعت مساوی یا بیشتر از طبیعت شد و در جامعه اطلاعاتی، سهم صنعت بیشتر از فرآورده های طبیعی است.ارایه تعریف عملیاتی برای عصر صنعتی به سبب عدم تحقق خارجی آن، كمی مشكل تر از تعریف نظری است. شاید بتوان با یك تعریف توصیفی مفهوم را عملیاتی نمود.

● جهان مجازی یا دو جهان همزمان

متفكرانی كه از خاستگاه علمی فناورانه برخوردار بوده اند و از منظر تكنولوژیك به مسأله نگاه كرده اند، در تصویر جهان مجازی و سلطه آن بر جهان افراط نموده اند.

از منظر جامعه شناختی به نظر می رسد در آینده نزدیك ما دو جهان خواهیم داشت كه همواره در حال رقابت هستند: جهان مجازی كه با خصیصه هایی مثل بی مكانی، فرازمان بودن، صنعتی بودن محض، عدم محدودیت به قوانین مدنی متكی بر دولت ملتها، قابل دسترس بودن همزمان، روی فضا بودن و برخورداری از فضاهای فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی و سیاسی جدید (عاملی، ص ۳) در یك سو قرار می گیرد و جهان واقعی كه باخصیصه جغرافیا داشتن، از نظام سیاسی مبتنی بر دولت ملت برخوردار بودن، طبیعی - صنعتی بودن، محسوس و معطوف به احساس قدیمی تر بودن از جهان دوم، از جهان اول متمایز می گردد.

انسانها در جامعه اطلاعاتی به دو جهان همزمان تعلق خواهند داشت كه هر كدام اقتضای خود را دارد؛ پس انگار عصر مجازی به عنوان «موج چهارم» افراط فناورانه و نادیده گرفتن لادیسم جدید (نهضت ضدیت با فناوری) به عنوان یك گرایش زنده، فعال و نهفته در تمام جوامع صنعتی است (پاتریك، ص ۴۳)

«فیل پستمن» برخلاف ایده «مك لوهان» از مفهوم «دهكده جهانی» كه ارتباطات تكنولوژیك را در راستای همگونی حیات بشری تفسیر می نمود، معتقد است: در چنین شرایطی مردم تلاش می كنند با بازگشت به ریشه های قومی خود، به نوعی هویت دست یابند. (پستمن، ص ۱۷)

پس همزمان با رشد جامعه مجازی یك نوع برگشت به حیات واقعی قابل مشاهده است. در جامعه اطلاعاتی با دو جهان مجزا مواجه هستیم كه در همه زمینه ها به ظهور می رسد.

● تعامل فضای مجازی با گرایش دینی

ورود افراد به فضای مجازی چه تأثیری بر حضور افراد در فضاهای دینی - طبیعی دارد؟

چه نوع رابطه ای (همبستگی مثبت، منفی، خنثی) میان میزان ورود به فضای مجازی و میزا ن گذراندن وقت در فضاهای مذهبی افراد وجود دارد؟

«نورمن نای»، طی مقاله ای تحت عنوان، «تأثیر استفاده از اینترنت بر جامعه پذیری» در تابستان ۲۰۰۲، نحوه تأثیرگذاری استفاده از اینترنت بر میزان فعالیتهای اجتماعی افراد از جمله شركت در خدمات و گروههای مذهبی را بررسی نمود و دو فرضیه رقیب را مورد آزمایش قرار داد.

● فرضیه بازده

اینترنت یك فرصت اضافی برای درگیر شدن در برخوردهای اجتماعی و هماهنگ سازی فعالیتهای اجتماعی به ارمغان می آورد.اینترنت فعالیتهای دیگر را بهتر و كاراتر می كند؛ به این دلیل كه اضطراب كاهش می یابد و زمان بیشتری برای فعالیتهای اجتماعی به وجود می آید. اگر شخصی قادر است از طریق اینترنت سریع تر از مغازه خرید كند، اوقات زیادی برای سپری كردن با دوستان...] فعالیت دینی [خواهد داشت. (فرانزن، صص ۲۳۸-۲۲۷)

● فرضیه جابجایی

زمانی كه برای یك فعالیت صرف می شود، گاهی باید از زمانی كه به فعالیت دیگر اختصاص دارد، گرفته شود؛ به طور ساده زمانی كه در هنگام استفاده از اینترنت مصرف می شود با زمان مصرفی برای تعامل اجتماعی رقابت می كند؛ در نتیجه استفاده از اینترنت و ورود به فضای مجازی زمان مصرفی برای فعالیتهای طبیعی از جمله شركت در گروه ها و خدمات مذهبی را كاهش می دهد.

● جامعه پذیری

پس از روشن شدن مفهوم جامعه مجازی مفهوم جامعه پذیری این گونه تعریف می شود: به تعبیر «آلن بیرو» پدیده اجتماعی شدن از تعداد بسیاری از عوامل نظیر تجمع وسیع انسانها، مقتضیات فنی، عقلانی شدن حیات و تقبل پاسخگویی به نیازهای روزافزون جمعی توسط مسؤولان دولتی منشأ می گیرد.

این واژه فرایند تأثیر متقابل بین شخص و محیط اجتماعی او را می رساند كه نتیجه پذیرش مدلهای رفتار اجتماعی در آن محیط و پیدایی نوعی از انطباق متقابل بین فرد و جامعه است. (آلن بیرو، ص ۳۶۳) همچنان كه در تعریف فوق اشاره شده است؛ مقتضیات فنی، رفتارهای اجتماعی افراد را تحت تأثیر قرار می دهد و نوع ویژه ای از انطباق را به دنبال دارد.

از آنجا كه پدیده اینترنت به عنوان یك پدیده فنی، مقتضی نوع جدیدی از اجتماعی شدن از جمله در حوزه دینی است، این سؤال پیش می آید كه اجتماعی شدن در حوزه دین، در محیط مجازی از چه ویژگی هایی برخوردار است؟ یعنی امتیازات، موانع و چالش های تبلیغ دین در فضای مجازی چیست؟ بایسته های تبلیغ دین در این فضا كدامند؟

۱) امتیاز تبلیغ دینی در اینترنت

فناوری اطلاعات به ویژه اینترنت با وجود چالشهایی كه ممكن است پیش رو داشته باشد، امكانات وسیعی را برای متولیان تبلیغ دینی به ارمغان آورده كه در ذیل به برخی از آنها اشاره می شود:

الف) مخاطبان جهانی

یافتن مخاطبان جهانی و فرامذهبی شاید از بدیهی ترین امتیازات برای مبلغان یك مذهب است. در جامعه اطلاعاتی و عصر دیجیتال، فرقه ها و مذاهب اقلیت، می توانند صدای خود را به گوش جهانیان برسانند (نوباتاكا، ص ۲۳) زیرا اینترنت و ارتباطات دوسویه، از اهمیت پروپاگاند و هژمونی تكنولوژیك كاسته و مفهوم «حقانیت» را به منصه ظهور رسانده است؛ چه بسا جنبش های دینی كوچك و مذاهب كم اهمیت تر به لحاظ پیروان، بتوانند با اتكا به همسازی درونی مذهب و تأكید بر ارزشهای مطلق به شهرت جهانی دست یافته و رشد نمایند.

كریم خان محمدی

---