انقلاب اسلامی, الگویی برای خیزش های خاورمیانه

شکل گیری خاورمیانه اسلامی از افزایش ضریب نفوذ ایران و کاهش نفوذ آمریکا حکایت دارد

شاید فادی حمدی، پلیس زن تونسی تصورش را هم نمی‌کرد که نواختن سیلی به گوش محمد بن بوعزیزی، جوان ۲۶ ساله دیپلمه که ناامید از یافتن شغل روی به دستفروشی آورده بود و به دلیل پهن کردن بساط میوه و سبزی در یکی از میادین شهر و به نتیجه نرسیدن پیگیری‌های اعتراضی در شهرداری، به این نتیجه برسد که وی در مقابل استانداری سیدی بوزید تونس خودش را به آتش بکشد و پس از ۳ هفته در بیمارستان فوت کند. خودسوزی بوعزیزی آتشی را بر دامان نیمی از حاکمان کشورهای خاورمیانه انداخت که در کمتر از چند هفته تظاهرات مردمی در تونس و مصر به نتیجه رسید و ادامه آن در یمن، بحرین، اردن، لیبی، کویت، الجزایر و دیگر کشورهای عربی ادامه دارد. خیزش و خروش مردمی که بیش از ۳ دهه است در فضایی از فقر، فساد و تبعیض گرفتار حکمرانی حاکمان ابدی شده‌اند در کمتر از ۳ هفته چهره این کشورها و منطقه را به طور برگشت ناپذیری تغییر داده است.

کنشگران و بازیگران اصلی این تغییر عمدتا جوانانی هستند که با وجود تحصیلات عالی هیچ امکانی برای گذر از حلقه‌های متعدد فساد و جذب در بدنه حاکمیت ندارند، اما در واقع این تغییرات ریشه در سرکوب و منکوب هویتی دارد که تمام لایه‌های جامعه را درگیر خود ساخته است. چنان که به تعبیر رهبر معظم انقلاب عامل اصلی این حرکت عظیم مردم مصر و تونس احساس تحقیری است که مردم از وضعیت سرانشان دارند.با این حال و با وجود تفاوت در رهبری، سازماندهی و زمینه بروز و ظهور، روند این خیزش‌ها از الگویی پیروی می‌کند و الهام می‌گیرد که به باور بسیاری از جمله خود انقلابیون کشورهای عربی الگوی الهام بخش، انقلاب اسلامی ایران است.

● حیات بخشی انقلاب اسلامی به جنبش‌های سیاسی و خیزش‌های مردمی

نظام اسلامی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شکل گرفت، به صورت بهترین الگو و مهم‌ترین خواسته سیاسی مبارزان مسلمان درآمد؛ این الگو پیش از هر جایی در اندیشه و آرمان همسایگان ایران تبیین شد. ابتدا افغانستان، ترکیه و عراق و سپس فلسطین، لبنان و سوریه مقصدهایی بودند که پس لرزه‌های انقلاب اسلامی در آنجا طنین‌انداز شد. چنان که یکی از رهبران مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق در این باره گفت که ما در آن موقع می‌گفتیم، اسلام در ایران پیروز شده است و بزودی به دنبال آن در عراق نیز پیروز خواهد شد. بنابراین، باید از آن درس بگیریم و آن را سرمشق خود قرار دهیم. به بیان دیگر، انقلاب اسلامی، حدود یک و نیم میلیارد مسلمان را برانگیخته و آنان را برای تشکیل حکومت الله در کره زمین به حرکت درآورد.

این رویکرد در اساسنامه، گفتار و عمل سیاسی جنبش‌های اسلامی سیاسی معاصر به شکل‌های مختلفی مشاهده می‌شود. به‌واقع انقلاب اسلامی ایران در تولد و تحرک سیاسی بسیاری از جنبش‌های اسلامی ـ سیاسی نقش داشته است؛ چنین تأثیری با مروری بر پرونده سیاسی جنبش‌های اسلامی دهه‌های اخیر به روشنی دیده می‌شود. برخی از گروه‌های اسلامی سیاسی، تولد و موجودیت خود را مدیون انقلاب اسلامی‌ هستند. این گروه‌ها دو دسته اند: دسته‌ای که از یک جنبش اسلامی غیرفعال پیشین منشعب شده‌اند. مانند امل اسلامی از جنبش امل و جنبش جهاد اسلامی از اخوان المسلمین فلسطین.

در واقع بلافاصله پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نخستین مرکز جهاد اسلامی فلسطین در نوار غزه فعال شد؛ دسته‌ای که وابسته به جنبشی و گروهی نبوده‌اند، بلکه موجود و پدیده‌ای جدیدند مانند جنبش اسلامی در عراق و نهضت اجرای فقه جعفری پاکستان.اگر چه دسته اخیر بیش از دسته نخست، مدافع و متأثر از انقلاب اسلامی است، اما همه این گروه‌ها در دفاع از انقلاب اسلامی ایران، پیروی از رهبری آن و نیز الگو قرار دادن آن اشتراک نظر دارند.

بعضی دیگر از گروه‌ها و جنبش‌های سیاسی اسلامی به تاثیر از تجدید حیات اسلام که از ثمرات انقلاب اسلامی ایران در قرن اخیر است، از حالت رکود، رخوت و انفعال خارج شده‌اند و با نیرو و سازماندهی جدیدی به مبارزه نظامی و سیاسی علیه حکومت و دولت‌های حاکم پرداخته‌اند. مثلاً حرکت اسلامی در دانشگاه‌های النجاعع، بیرزیت، غزه، بیت‌المقدس و الخلیل به نحو چشمگیری پس از انقلاب اسلامی گسترش و توسعه یافت یا فعالیت گروه جماعت المسلمین که حضوری محدود در نوار غزه داشت، در پی انقلاب اسلامی ایران افزایش پیدا کرد.

کشورهای عربی برای جلوگیری از ظهور قیام مردمی متأثر از انقلاب اسلامی، تلاش زیادی را نه تنها برای بهبود بخشیدن به وضع اقتصادی و تظاهر به اسلام آغاز کردند، بلکه با آگاهی از موج بیداری بخشی آن به مخالفت با انقلاب اسلامی برخاستند، اما انقلاب اسلامی ایران به احیای دین و تجدید حیات اسلام در ایران و جهان مدد رساند که یکی از ابعاد آن، تولد و تداوم بخشی به حیات جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر در ۳ دهه اخیر است.

حیات بخشی انقلاب اسلامی تنها به گروه‌ها و جنبش‌های سیاسی محدود نماند و تا ریزین‌ترین لایه‌های مردمی جوامع مسلمان و غیرمسلمان رسوخ کرد. البته نمود این مساله در کشورهای مسلمان بارزتر بود. چنان که انقلاب اسلامی با طرح ایده‌هایی چون حکومت اسلامی، ولایت فقیه، مردم‌سالاری دینی، مجمع تقریب، عدالت اجتماعی، استقلال و آزادی جهان اسلام را برای احقاق حقوق خود از رویه‌ای تدافعی به تهاجمی تغییر مسیر داد. همچنین انقلاب اسلامی ایران با باز تعریف مجموعه‌ای از ارزش‌ها و آموزه‌های دینی و اسلامی موجی از دین خواهی و اسلام‌گرایی را در منطقه به‌وجود آورد که دستاوردهای معنوی و تحول ادراکی آن رویدادی شگرف برای جهان تعبیر می‌شود.

البته اهمیت انقلاب اسلامی ایران با وجود گذشت بیش از ۳ دهه هنوز ناشناخته باقی مانده است. این انقلاب که سیر تحولات سیاسی و اجتماعی را دستخوش دگرگونی عمیقی کرد امروزه نقشی بی‌بدیل در رویدادهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای دارد. تا آنجا که ساموئل هانتینگتون، نظریه‌پرداز برخورد تمدن‌ها می‌گوید که پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹ در ایران می‌تواند نقطه آغاز جنگ پنهان تمدن‌های غرب و اسلام را رقم بزند.این نبرد ـ که البته نبردی معنوی و اسلامی است ـ بیش از ۳ دهه است که آغاز شده و در این مدت دستاوردهای زیادی به همراه داشته است. سرگئی بابورین، سیاستمدار روسی می‌گوید که انقلاب اسلامی نه تنها یک جنبش بزرگ مذهبی، بلکه یک تحول سیاسی همراه با عدالت اجتماعی، استقلال و آزادی برای مردم بود. این تحول امروزه خاستگاه خیزش‌های مردمی در کشورهای عربی شده است. چنان که مجدی احمد حسین، دبیر کل حزب امل اسلامی مصر می‌گوید که انقلاب اسلامی ایران برای انتفاضه مردم مصر و دیگر قیام‌های ملل عرب نمونه است.

● خیزش‌های مردمی با الهام از انقلاب اسلامی

خیزش‌های اسلامی در قرون متمادی تاریخ اسلام، عموما پاسخی به شرایط زمانی و مکانی بوده است. استبداد داخلی و سلطه خارجی عمده محرکه‌های مسلمانان مبارز برای رسیدن به آزادی و استقلال و کسب هویت اسلامی از طریق بازگشت به اسلام و رهایی بوده است.

نکته: انقلاب اسلامی ایران در تولد و تحرک سیاسی بسیاری از جنبش‌های اسلامی ـ سیاسی نقش داشته است؛ چنین تأثیری با مروری بر پرونده سیاسی جنبش‌های اسلامی دهه‌های اخیر به روشنی دیده می‌شود

بازخوانی بسیاری از این رویدادها صرفاً در همان بازه زمانی و مکانی قابل بررسی است، اما انقلاب اسلامی با پارادایم و پارامترهای خاص خود تحول عمیق فرازمانی و فرامکانی است؛ انقلاب اسلامی ایران رخدادی متمایز در ساخت حکومت مستقل بر پایه‌هایی از استوانه اسلام‌مداری و مردم‌سالاری است. این گفتمان بیداری و رهایی بخشی انقلاب اسلامی متوقف در سطح دولت‌ها نمانده و عمده مخاطبان خود را در میان لایه‌های ملت‌ها جستجو می‌کند و توانسته است در این راه به ضریب نفوذ عمیقی دست یابد.

تاکید انقلابیون کشورهایی نظیر تونس و مصر ـ که حاکمان آنان در طول چند دهه اخیر به تبعیت از سکولاریسم غربی راه دین‌زدایی را در پیش گرفته بودند ـ بر احیای مظاهر اسلامی چون حجاب نشان می‌دهد که سیاست‌های دین ستیزانه آنها در سطح رسانه‌ها باقی مانده است. شعارهای غالب تظاهرات مردمی در کشورهای عربی نشان می‌دهد که اسلامگرایی و دینمداری عمده عامل خیزش آنها بوده است. با نادیده گرفتن این مساله دنیای غرب تلاش دارد با تبلیغات متراکم خود این مساله را تلقین کند که خیزش مردمی در کشورهای عربی با فلیکر، یوتیوب، فیس بوک و توییتر و دیگر رسانه‌های اجتماعی مجازی شروع شده و پایان خواهد یافت؛ مساله‌ای که نشان از غفلت آنان از گفتمان بیداری بخشی انقلاب اسلامی است. به واقع آموزه‌ها و اندیشه‌های انقلاب اسلامی مبتنی بر عدالت اجتماعی، مردم‌سالاری دینی، استقلال و آزادی که توانسته به تلفیقی از جمهوریت و اسلامی دست یابد الگوی بسیاری از جنبش‌ها و خیزش‌های مردمی است. از این دیدگاه می‌توان گفت که انقلاب اسلامی نقطه‌ عطفی در بیداری و رهایی نه تنها جهان اسلام که دیگر ملت‌ها به شمار می‌رود.

● شکل‌گیری خاورمیانه جدید اسلامی

انقلاب اسلامی مردم ایران با رمز گشایی از سه‌گانه هویت، بیداری و دینمداری توانسته به تبیین و تثبیت گفتمان قدرت منطق در اعماق دل‌ها و باورها کمک رساند. چنین گفتمانی در طول ۳ دهه اخیر الهام‌بخش بسیاری از خیزش‌های مردمی بوده است؛ جنبش‌های رهایی بخش اسلامی در لبنان، فلسطین، مصر، تونس، الجزایر، سودان، پاکستان، عربستان و ترکیه با چنین گفتمانی احیا شدند. این اندیشه که نشات گرفته از آموزه‌های اسلام سیاسی است در تقابل با گفتمانی است که از سوی آمریکا ترویج و تبیین شده است؛ آمریکا در طول ۳ دهه اخیر عموماً و یک دهه اخیر خصوصاً تلاش داشته تا با اجرای طرح‌های متعدد مهار انقلاب اسلامی از عمق ضریب نفوذ آن در بین ملت‌ها بکاهد. سایه‌های پنهان چنین طرحی نشان از آگاهی غرب از اراده خواستن، اندیشه توانستن و تفکر خیزش در بین ملت‌های منطقه بود.

از این رو چیزی که در پس پرده تمامی سناریوهای صلح و سازش و صدور دموکراسی نهفته بود اندیشه مقاومت و فلسفه استقلالی بود که می‌بایست یا نابود گردد و یا حداقل کنترل و مدیریت شود. غرب در این بازه زمانی ردپاهای آشکار گفتمان انقلاب اسلامی را در لایه‌های خیزش‌ها و قیام‌های مردمی رصد می‌کرد و تجربه انقلابی دیگر با مختصات انقلاب اسلامی ایران حادثه‌ای هولناک برای آنان بود. از این رو و از قبال منطق قدرت غرب، خاورمیانه جدیدی قرار بود از زایمان نارس و عقیم خاورمیانه بزرگ متولد شود و تعیین اهداف راهبردی آمریکا در خاورمیانه، ایجاد نظم هژمونیک و برتری جهانی ایالات متحده را مورد اهتمام قرار دهد. اما چیزی که در عمل رخ داد یک اشتباه محاسبه استراتژیک بود؛ خلع سلاح اندیشه مقاومت و استقلال برای تغییر ژئوپلتیکی منطقه خاورمیانه در سایه چنین طرح‌هایی نه تنها محقق نشد، بلکه الهام بخشی و بیداری سازی انقلاب اسلامی بار دیگر همه چیز را فروریخت.

رهبر انقلاب اسلامی در خطبه‌های اخیر نماز جمعه تهران تاکید کردند که امروز تحولات در شمال آفریقا از جمله مصر، تونس و برخی کشورهای دیگر معنای ویژه‌ای برای ملت ایران دارد. این همان چیزی است که همیشه به عنوان بیداری اسلامی که به دنبال پیروزی انقلاب بزرگ ملت ایران ایجاد شده، به آن اشاره شده است.البته رهبر انقلاب اسلامی سال گذشته در دیدار با گروه‌های مبارز فلسطینی به تحولات منطقه و مساله فلسطین اشاره کرده و فرمودند که شکی نیست براساس حقایقی که خدای متعال تقدیر کرده است، خاورمیانه‌ جدید شکل خواهد گرفت و این خاورمیانه، خاورمیانه‌ اسلام خواهد بود.

چنین دگردیسی گفتمانی در خاورمیانه در پرتو انقلاب اسلامی اولویت‌هایی که در ۳ دهه سیاست منطقه‌ای آمریکا را سوق داده است و شامل پیشبرد روند مذاکرات سازش، امنیت انرژی و حمایت از متحدان آمریکا بوده، اکنون در ادامه مسیر خود با چالش‌های بسیاری روبه‌رو ساخته است. چرا که روند هارمونی تحولات خاورمیانه حکایت از شکل‌گیری خاورمیانه اسلامی با اندیشه و ایده اسلامی و ملهم از انقلاب اسلامی ایران است؛ به واقع برآیند مدل خاورمیانه اسلامی افزایش نرخ نفوذ ایران و کاهش نفوذ آمریکاست.

ارسلان مرشدی