زنان, علم آموزی و سیره نبی اعظم صلی الله علیه وآله

در دین شریف اسلام بخش معارف و اعتقادات از حوزه تقلید خارج است و همه افراد چه مرد و چه زن می بایست از روی دلیل ولو ساده ترین آن باورهای راستین خود را تحکیم بخشیده و استوار سازند

در دین شریف اسلام بخش معارف و اعتقادات از حوزه تقلید خارج است و همه افراد چه مرد و چه زن می‌بایست از روی دلیل ولو ساده‌ترین آن باورهای راستین خود را تحکیم بخشیده و استوار سازند. به عبارت دیگر دینداری و دین‌ورزی بر شناخت و آگاهی از دسته‌ای از معارف، اصول و فروع دینی متوقف است و هیچکس نمی‌تواند در مراحل اولیه دین‌ورزی قرار گیرد در حالی که کمترین آگاهی‌ای از مفاد دینی نداشته باشد.

در گنجینه حدیثی ما روایتی هست که به بهترین شکل گویای ضرورت تعقل و شناخت در معارف الهی است. معروف است که روزی رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله با تنی چند از اصحاب از کنار پیرزنی عبور می‌کردند که مشغول نخ‌ریسی بود و خدا را سپاس می‌گفت، رسول خدا(ص) از وی دلیل خداشناسی‌اش را پرسید. و او در پاسخ به چرخ نخ‌ریسی خود اشاره نمود و گفت: همانطور که این چرخ بدون کمک دست و تدبیر من نمی‌چرخد چرخ این عالم نیز بدون اراده و تدبیر نیروی الهی که همانا خداست نخواهد چرخید. اینجا بود که رسول خدا(ص) رو به اصحاب فرمود «علیکم بدین العجایز» مراد حضرت این است که هر کس حداقل به اندازه این پیرزن باید دلیلی بر خدا باوری خود داشته باشد.

از سوی دیگر از نظر فقه اسلامی آگاهی از آن دسته از احکامی که مورد ابتلاء و نیاز انسان است، بر هر مسلمانی اعم از مرد و زن واجب است. پس قطعاً تعلیم و علم‌آموزی در این حد بر همه افراد واجب است علاوه بر این از آنجایی که اصولاً دانش خود یک فضیلت است، کسب دانش نیز، کسب فضیلت محسوب شده و انسان ها در دین و سیره نبوی سنت به آن ترغیب شده اند. طبعاً اگر این دانش، علوم و معارف اسلامی و الهی باشد که می‌تواند در حوزه عمل به افراد کمک نماید بیش از هر دانش‌ دیگری مورد توجه و دستور اسلام قرار خواهد داشت. نباید از این امر غفلت کرد که در آیات شریف قرآن مراتبی ذکر شده که بین دستیابی به آن و جنسیت هیچ ارتباطی نیست. مراتبی نظیر تقوی، شهود حقایق الهی و اموری از این دست. قرآن از مقامی به نام طهارت روح خبر می‌دهد که اگر کسی به آن دست یابد، قادر به دریافت واقعی بطون قرآن یعنی معانی عمیق و ژرفتر آن خواهد بود.

قرآن تأکید می‌کند که حقیقتی در آن است که بجز پاکان به آن دست نمی‌یابند.تزکیه روحی و عمل پاک بی ریا می‌تواند از طریق دانشی متفاوت بدست آید؛ دانشی که طبق روایات ما، نوری است که خداوند در قلب آنکه بخواهد روشن می‌کند. بنابراین انسان‌ها چه مرد و چه زن نسبت به رسیدن به این مقامات بطور یکسان ترغیب شده‌اند. اگرچه علم مدون و دانش‌های کلاسیک تلازم قطعی و صد درصد با این مقامات ندارند ولی می‌توانند راه رسیدن به این مقامات را تسهیل سازند.

در سیره نبوی هیچ‌گاه زنان برای استفاده‌های علمی بیشتر از محضر عالمان منع نشدند بلکه وقتی رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله با درخواست جمعی از زنان مبنی بر اختصاص ساعتی به آنها مواجه شد، روزی از روزهای هفته را به مجلس با آنان اختصاص داد و زنان مستقیماً از محضر علوم الهی آن حضرت بهره‌مند می‌شدند،علاوه بر آنکه حضرت گاهی زنان پرسشگر را به زنان آگاه به مسایل و احکام ارجاع می‌دادند. از آن جمله ام ورقه انصاری است. وی که قاری قرآن و آگاه به مسایل نماز و احکام مختلف بود از سوی رسول خدا(ص) موظف ‌شد که برای (زنان) اهل خانه خود نماز برپا کند و حضرت او را با دادن لقب شهیده از عاقبت کار خود آگاه ساخت. در تاریخ آمده که گاهی حضرت به اصحاب می‌فرمود برویم از شهیده عیادت کنیم.

از سوی دیگر نیازی به تأکید ندارد که رسول خدا(ص) خود از میان تمام زنان قریشی و غیر قریشی مکه، زنی ادیب را اختیار کرد که در میان قوم خود قبل از اسلام هم به عاقله شهرت داشت. (یعنی خدیجه‌کبری سلام‌الله‌علیها) زمانی هم که حضرت بنا به مشورت یکی از مسلمان صفیه دختر حیی‌بن اخطب را خواستگاری کرد از او شنیده بود که صفیه دختر امیر قوم یهود و عاقل‌ترین زنان آنهاست. این ویژگی برای رسول خدا(ص) مهم جلوه نمود.

جریان دیگر در این باره مربوط به حفصه دختر عمربن خطاب است که قبل از ازدواج با رسول خدا(ص) تحت تعلیم معلمه‌ای بود به نام شفا دختر عبدالله که به وی خواندن و نوشتن یاد می‌داد. رسول خدا(ص) پس از عقد تأکید کرد که آن زن معلم تعلیم خود را به حفصه ادامه دهد . قطعاً این موارد شواهد بجایی بر نگرش مثبت پیامبر به دانش‌آموزی زنان است. شاید ذکر این مورد هم خالی از لطف نباشد که در مدینه زنی بود به نام خولاء عطاره که کارش عطرفروشی به زنان مدینه بود در یکی از روزها که وی به خانه پیامبر سرزد رسول خدا(ص) از او استقبال کرد و فرمود زینب هر گاه که وارد خانه ما می‌شوی خانه را معطر می‌سازی. زینب مؤدبانه پاسخ داد که یا رسول‌الله خانه شما به وجود شما معطر است لیکن من امروز برای فروختن عطر به خانه شما نیامدم بلکه آمدم تا از عظمت خدا از شما پرسش کنم. رسول خدا(ص) نیز به سوالات او را پاسخ داد.

بنابراین روشن است که محضر رسول خدا(ص) محضر نزول فیض و دانش برای همه امت اسلامی بود.

جابربن عبدالله انصاری نقل می‌کند که رسول خدا(ص) روز عیدی، اول نماز بجا ‌آورد و سپس خطبه خواند. زمانی که از نماز و خطبه آن فارغ شد به سمت زنان آمد در حالی که بر دست بلال تکیه کرده بود. حضرت همان کلمات را بر زنان موعظه کرد و آنان را به دادن صدقه (زکاة فطره یا صدقات دیگر) تشویق نمود آنگاه بلال قسمتی از لباس خود را پهن کرد و زنان صدقات خود را در آن ریختند.

ابن عباس نیز نقل می‌کند که رسول خدا(ص) گمان می‌کرد که به دلیل زیادی جمعیت زنان صدای موعظه او را نشنیده باشند و لذا این رفتار را اعمال نمود.چنانچه ملاحظه می‌شود در سیره رسول خدا(ص) زنان در عمل و عمل لحاظ می‌شوند و طبقه فراموش شده‌ای نیستند. موضوعات و مخاطبان مستقل پیام‌های الهی‌اند و حق آنان است که از تعلیم و معارف رسول خدا(ص) استفاده نمایند و در اعمال خیر در جامعه سهیم باشند.

در تأکید این بحث کافی است که به این روایت نبوی توجه کنیم که فرمود اگر کسی کنیزی در خانه دارد و او را به نیکویی، ادب و علم بیاموزد و سپس آزادش ساخته و ازدواجش دهد دو ثواب دارد.

اینگونه عملکرد نشان دهنده رفتار علمی و آموزشی با کنیزان در سیره رسول خدا(ص) می باشد.

فریبا علاسوند

نویسنده : مرضیه شکوری