زاهدان شهر چند دروازه

شهرستان زاهدان با گستره ۳۶ هزار و ۵۳۱ کیلومتر مربع و ۸۵۰ هزار نفر جمعیت در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار دارد

شهرستان زاهدان با گستره ۳۶ هزار و ۵۳۱ کیلومتر مربع و ۸۵۰ هزار نفر جمعیت در شمال استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.زاهدان از شمال به شهرستان زابل و کویر لوت، از شرق به کشور پاکستان، از غرب به استان کرمان و از جنوب به شهرستان خاش محدود می‌شود. بیشتر مردم این شهرستان از نژاد آریایی هستند و به زبان‌ها و گویش‌های فارسی، سیستانی، بلوچی، کرمانی، یزدی و خراسانی صحبت می‌کنند.

زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان تا تهران ۱۴۹۴ کیلو متر فاصله دارد و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۳۸۵ متر است. هوای زاهدان گرم و خشک است و در روزهای تابستان هوا گرم و در شب‌ها حرارت به نحو محسوسی کاهش می‌یابد. جهت بادهایی که در زاهدان می‌وزد از طرف جنوب غرب به شمال شرق است و بادهای ۱۲۰روزه سیستان نیز به طور غیر مستقیم در کاهش دمای شهر زاهدان تاثیر دارد در این شهر به‌ندرت برف می‌بارد. شهر زاهدان دارای موقعیت ممتاز جغرافیایی منحصر به فردی است. این شهر ضمن برخورداری از فرودگاه بین المللی در مسیر تردد بین المللی پاکستان و هندوستان، خراسان رضوی و کرمان نیز قرار دارد.

شهر زاهدان را ارتفاعات در برگرفته و به صورت گودالی دیده می‌شود از جمله ارتفاعات زاهدان می‌توان به کوه اشتران با ارتفاع ۳۰۱۲ متر، انجیر دان و جیکو با ارتفاع ۲۲۵۵ متر، پیر خان با ارتفاع ۲۲۲۱ متر و کوه ملک سیاه اشاره کرد.

رود خانه‌های میر جاوه ، لار، اومار و لادیز از مهمترین رود خانه‌های زاهدان به‌شمار می‌رود. گندم، جو، علوفه، ذرت دانه‌ای و علوفه‌ای، سبزی و محصولات جالیزی و باغی از مهمترین تولیدات کشاورزی زاهدان است.

● پیشینه تاریخی

زاهدان که کوه‌ها آن را احاطه کرده قدمتی هشتادوهفت ساله دارد.

ریش سفیدان و سالخوردگان، می‌گویند: در قدیم در برخی نقاط این شهر آب به صورت چشمه بیرون می‌آمد و قدری آنسوتر در زمین فرو می‌رفت.

به بیانی دیگر، در دوره قاجاریه در محل فعلی شهر یک جنگل کوچک از درختان گز وجود داشت که آب از زیرزمین بیرون می‏آمد و به علت نفوذپذیری زیاد خاک محل ظهور آن متغیر بود و آب مازاد پس از ظهور دوباره به درون زمین برمی‏گشت و به زبان مردم عامه «دزدآب» نامیده می‏شد.

در گذشته‌ای دور زندگی در این منطقه در درون قلعه‌ای کوچک در کوه‌های شمال شهر زاهدان جریان داشت و مردم در حوالی قلعه به کار کشاورزی و تجارت مشغول بوده‌اند و از این طریق امرار معاش می‌کردند. کارگران راه‌آهن یعنی هندی‌ها نخستین پایه‌گذاران شهر در این منطقه بوده‌اند. در سال ۱۳۰۲ هجری شمسی دولت وقت، دستور به آبادانی شهر داد و در سال ۱۳۰۹ هجری شمسی نام شهر به زاهدان تغییر یافت. هرچند نقشه اولیه شهر زاهدان توسط یک مهندس از شهر کویته پاکستان طراحی شد اما معماران ایرانی بافت کلی شهر را براساس معماری شهر‌های تاریخی برابر با اقلیم منطقه اجرا کردند. امروزه زاهدان با جمعیتی بیش از ۸۵۰ هزار نفر با دانشگاه‌های بزرگ دولتی، آزاد ، پیام نور، علوم قرآنی و حوزه علمیه امام صادق(ع) به عنوان یک شهر دانشگاهی و فرهنگی شناخته می‌شود. دانشگاه سیستان و بلوچستان به تنهایی بیش از ۲۳هزار دانشجو را در خود جا داده است و پس از تهران بیشترین جمعیت دانشجویی را نسبت به جمعیت شهر دارد.

● اقوام و آداب و رسوم

بین ساکنان شهر زاهدان کسی را نمی‌توان یافت که این شهر را زادگاه خود بداند. زاهدان شهر چند دروازه‌ای است که به دلیل مهاجرت‌پذیری تاکنون فرهنگی یک دست نداشته است. دین و مذهب مهمترین عامل اتحاد و همدلی مردم زاهدان است. وجود اقوام و ادیان و مذاهب اسلامی در زاهدان آن را به الگویی نمادین برای دیگر شهرهای ایران و حتی کشور‌های دنیا تبدیل کرده است .

البته می‌توان گفت که علت توجه دشمنان اسلام و انقلاب به استان سیستان و بلوچستان و بویژه شهر زاهدان برای ایجاد تفرقه و سوءاستفاده و درگیری‌های قومی و قبیله‌ای و مذهبی همین موضوع است.

● خوراک

از انواع خوراکی‌های بومی زاهدان می‌توان به شیلانج. شیر مال. کهلی. کباب تنورچه. آبگوشت. کشک زرد. کشک سفید. تجگی. قلیفی. کلوچه و سمبوسه و پکوره اشاره کرد.

● آثار تاریخی

خانه ابوی (کار گاه هنر‌های سنتی زاهدان) ـ زمان ساخت این خانه همزمان با شکل گیری هسته اولیه شهر است. بنا توسط استاد محمد علی محمودی در سال ۱۳۱۱هجری شمسی ساخته شده و مالک آن شخصی به نام ابوی بوده است. این بنا در حال حاضر در تملک میراث فرهنگی است. منزل قدیمی شمس ـ این خانه نیز یکی از نمونه‌های معماری سبک یزدی در بافت اولیه شهر زاهدان است که دارای فضاهای معماری سنتی همچون حمام، مطبخ، رواقی با طاق نما‌های هلالی شکل است.

دبستان آیت‌الله طالقانی ـ این بنا در سال‌های ۱۳۱۴تا ۱۳۱۸ هجری شمسی ساخته شده است. از ویژگی‌های بارز این بنا می‌توان به رواق‌های زیبا و سقف‌های گنبدی و تزیینات آجری آن اشاره کرد.

ساختمان دادگستری ـ ساختمان قدیم دادگستری زاهدان از جمله بناهای اولیه شهر زاهدان است که در دو طبقه ساخته شده است. از این ساختمان زمانی به عنوان مرکز تثبیت غله استان و پس از آن به عنوان ساختمان دادگستری استفاده می‌شده است.

تلگراف خانه حرمک ـ این اثر در روستای حرمک از توابع بخش مرکزی در ۵۵کیلو متری شمال زاهدان واقع است. این بنا از جمله ساختمان‌هایی است که در اوایل حکومت پهلوی اول به عنوان تلگرافخانه در این روستا ساخته شده است.

حسینیه یزدی‌ها ـ همزمان با شکل گیری نوین شهری زاهدان در سال ۱۳۱۰ هجری شمسی، یزدی‌ها که اصلی‌ترین مهاجران اولیه آن بودند، مبادرت به ساخت مجموعه‌ای از ساختمان‌های اداری،مذهبی و شخصی کردند که حسینیه یزدی‌ها واقع در بافت قدیم شهر زاهدان یکی از آنها است.

مجموعه امیر توکل کامبوزیا ـ‌ در اوایل دوره پهلوی اول با تبعید فردی به نام امیر توکل کامبوزیا به دزدآب قدیم وی در محلی که اکنون به نام کلاته کامبوزیا نامیده می‌شود اقامت کرد. از آنجا که وی فرد تحصیلکرده و فرهیخته‌ای بود، بلافاصله شروع به ساخت مجموعه‌ای از سازه‌های معماری به عنوان منزل، کتابخانه شخصی، حمام و محل نگهداری دام کرد.

ساختمان قدیمی پست زاهدان ـ این اثر از جمله ساختمان‌های اداری است که به منظور انجام مرسوله‌های پستی در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی توسط دولت وقت بنا شده است. در حال حاضر این بنا برای ایجاد موزه پست با همکاری اداره کل پست استان مرمت شده است.

کاروان سرای نصرت آباد ـ این کاروانسرا در مسیر زاهدان به بم قرار دارد و از ویژگی‌های بارز آن می‌توان به قرینه سازی و چهار ایوانی بودن بنا اشاره کرد.

راه آهن میر جاوه ـ این بنا و مجموعه سازه‌های مرتبط با آن که سنگ پایه بنای شهر میر جاوه و زاهدان به‌شمار می‌رود، که در حاشیه خیابان فرخی میرجاوه واقع است.

گورستان هفتاد ملا ـ این گورستان در ۲۰ کیلومتری روستای تمین واقع است. در دامنه ارتفاعات مشرف بر روستا یک فرو رفتگی وجود دارد که در پناه آن یک نمونه از گورستان‌های منحصر به فرد دوران اسلامی به‌نام گورستان هفتاد ملا قرار گرفته است.

قلعه تپه لادیز ـ قلعه لادیز در ۱۷ کیلو متری جنوب غرب میر جاوه و در مسیر میر جاوه به تمین قرار دارد. ویژگی‌های این اثر استفاده از سنگ‌های درشت برای پی بندی بنا و ساختن دیوار‌های خشتی روی این پی‌های سنگی است. از دیگر جاذبه‌های طبیعی این منطقه رود خانه لادیز، غار لادیز، آبشار لادیز و باغ جون آباد را می‌توان نام برد.

معماری صخره‌ای روستای تمین ـ معماری صخره‌ای تمین منحصر به فرد است و فقط در چند جای ایران چنین معماری دیده می‌شود. علاوه بر معماری، تمین دارای طبیعت زیبا و بکر همچون روستا‌های اطراف مشهد و شاندیز است و سرسبزی و خرمی ویژه و آب وهوای منحصر به فردی دارد. این روستا از جمله مناطق دارای بافت تاریخی و هدف گردشگری استان سیستان و بلوچستان است.

● آثار فرهنگی

موزه بزرگ منطقه‌ای جنوب شرق کشور ـ این موزه با زیر بنایی به وسعت ۱۱ هزار متر مربع آماده بهره برداری است. در این موزه آثار باستان شناسی، مردم شناسی و هنر‌های سنتی جنوب شرق کشور نگهداری می‌شود.

موزه شهدا ـ این موزه در گلزار شهدا قرار دارد و مجموعه‌ای از آثار شهیدان پر افتخار جنگ تحمیلی در خود جا داده است.

● جاذبه‌های طبیعی

تمین ـ دهستان تمین واقع در ۶۵ کیلو متری جنوب غرب شهر میر جاوه یکی از مناطق بسیار زیبا در بخش شمالی قله تفتان است. آب و هوای روستای تمین تابستان‌ها خنک و زمستان ها سرد است. میوه‌های مختلفی در این روستا به عمل می‌آید که از آن جمله می‌توان به انجیر، عناب، سیب و انگور اشاره کرد. این روستا از سه قسمت تمین بالا، تمین مرکزی و تمین پایین تشکیل شده است که این محله‌ها در فاصله ۳۰۰ کیلو متری از هم قرار دارند.

چشمه آب معدنی ـ چشمه آب معدنی در تمین بالا تنها منبع تامین آب روستا بشمار می‌رود. این چشمه زیبا از دل صخره‌ای بزرگ می‌جوشد و چشم انداز زیبایی را به وجود آورده است. از ویژگی‌‌های بارز این چشمه وجود املاح معدنی مفید و درجه حرارت آن است که در زمستان گرم و در تابستان خنک می‌شود.

غار لادیز ـ غار لادیز یکی از جلوه‌های طبیعی و بسیار زیبای استان سیستان و بلوچستان است که در فاصله ۱۰۰ کیلو متری شهرستان زاهدان و در ۱۰ کیلو متری شهر میر جاوه قرار دارد. این منطقه دارای آبشار و چشم انداز‌های زیبا با پوشش گیاهی غالب گز است که در گذشته اهالی منطقه از آن به عنوان یک قنات طبیعی استفاده می‌کردند. در حال حاضر آب غار لادیز با توجه به کیفیت خوب و بالای آن مورد استفاده ساکنان لادیز میرجاوه قرار دارد.

● صنایع و معادن

تولیدات کارخانه‌های زاهدان که در سال‌های اخیر فعال شده‌اند نیازهای محلی را به مقدار قابل توجهی تأمین می‌کند. کارخانه‌های آرد سازی، تهیه نان ماشینی، یخ سازی، تولید پوشاک، موزاییک‌سازی، وسایل چوبی خانگی، مصنوعات فلزی، سنگ‌بری، آجرپزی، آهک‌پزی و سیلو از جمله صنایع این شهرستان هستند. زاهدان معادن زیرزمینی زیادی دارد که معادن آهک، سنگ مرمر و سنگ تراورتن سعید آباد و معدن سنگ سرخ حاجی آباد از جمله آنها است.

● کشاورزی، دامداری و صنایع دستی

دامداری در کنار کشاورزی فقط در نواحی کوهستانی جنوب و نیز بخش‌هایی از زاهدان رایج است. قالیبافی، سوزندوزی و حصیربافی مهم‌ترین صنایع دستی این منطقه هستند. قالی‌های این شهرستان به طور معمول با طرح بلوچ و دارای نقش‌های مودخانی گل‌دار و گل میان عرضه می‌شوند. گلیم و جاجیم نیز در این منطقه با طرح بلوچ بافته می‌شود. سوزندوزی از صنایع رایج منطقه محسوب می‌شودکه تولیدات آن از قبیل دستمال سفره، آباژور و انواع پیراهن در بازار داخل و خارج از شهرستان عرضه می‌شود. البته برخی شهروندان زاهدان در ساخت انواع زیور آلات نیز تبحر دارند.

گزارش: علیرضا سنچولی