مولود طبیعی اسلام

ماجرای ولایت نیز, مانند بسیاری دیگر از حوادث و آموزه های برآمده از حوزه اسلامی, دستمایه تحقیق و تشكیك بسیار شده است

ماجرای ولایت نیز، مانند بسیاری دیگر از حوادث و آموزه‌های برآمده از حوزه اسلامی، دستمایه تحقیق و تشكیك بسیار شده است.

از جمله این كه گروهی تشیع را محصول فعل و انفعالات مدعیان قدرت در پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) می‌دانند. در این تلقی شیعیان، گروهی از مسلمانان ناراحت هستند كه به دلیل محروم شدن و كنار گذاشته شدن از سیستم قدرت، علم اعتراض بر‌افراشتند.

شیعه، به جز این مساله كه البته صیغه‌ای امروز‌ین دارد، پیش از این و در زمان مبارزات تاریخی، از هر سو آماج حمله، فشار و رنج بوده است. آیا به راستی این مصایب، همه و همه، فقط به این دلیل بوده است كه آنان با احساس« به حساب نیامدن» در طول تاریخ مواجه بوده‌اند؟ داستان شكوهمند غدیر نشان داد كه شیعه و تشیع -اگرچه- مانند هر واقعه‌ای كه ظرفی تاریخی دارند -خاستگاهی در تاریخ نیز دارد، اما به دلیل استناد به نص صریح پیامبر اسلام(ص) در اثبات خلافت و وصایت علی(ع) فراتر از یك فرقه ظاهر شده است. این مقاله با اشاره برخی اقوال و استنادها در باب این موضوع بحث می‌كند.

در این‌كه شیعه در چه زمانی ظهور پیدا كرده است بین نویسندگان اختلاف وجود دارد. عده كثیری معتقدند تشیع پدیده‌ای است كه بر جامعه اسلامی عارض شده است یعنی حوادث و تحولات اجتماعی خاصی در جامعه اسلامی روی داده است كه منجر به پیدایش مكتب و مذهبی خاص به نام تشیع شده است. این عده در اینكه چه حوادثی سبب پیدایش تشیع شده است اختلاف نظر دارند:

۱ ) عده‌ای بر این باورند كه تشیع پس از رحلت پیامبر(ص) به وجود آمده است. (۱)

۲) گروهی دیگر اعتقاد دارند كه تشیع در زمان عثمان ظهور كرده است. (۲)

۳) ابن الندیم در كتابش الفهرست می‌گوید، وقتی كه طلحه و زبیر به خونخواهی از عثمان با علی(ع) مخالفت كردند و آن حضرت به جنگ با آنها رفت، هر كس كه آن حضرت را در این جنگ همراهی كرد به شیعه معروف شد. (۳) پس طبق این قول شیعه در زمان جنگ جمل به وجود آمد.

۴) عده‌ای دیگر معتقدند كه شیعه به معنای دقیق كلمه در زمان خود علی(ع) پیدا نشده است بلكه پس از وی به روزگار كوتاهی پیدا شده است. (۴)

۵) بعضی نیز قائل به تفكیك بین تشیع سیاسی و عقیدتی و تشیع به عنوان حزب و فرقه شده‌اند و می‌گویند تشیع عقیدتی دارای قدمت زمانی بیشتری از تشیع سیاسی است و قوام آن بر مبنای اعتقاد به امامت علی(ع) و این‌كه این امامت از طرف خدا واجب شده است بوده اما تشیع سیاسی و یا دوستی و پیروی از حضرت علی(ع) در سقیفه آشكار گشته و پس از كشته شدن عثمان هنگامی كه مسلمان‌ها با آن حضرت بیعت كردند به اوج خود رسید، در نهایت شیعه علی(ع) به صورت یك فرقه دینی به گونه‌ای كه بعدها معروف شد پس از حادثه كربلا پیدا شد. (۵)

نظرات دیگری نیز در این بخش وجود دارد كه شایسته ذكر نیست.

اما در این میان دیدگاه دیگری وجود دارد كه توسط بعضی از بزرگان ارائه شده و به نظر مطابق وقایع تاریخی است. اما قبل از پرداختن به این دیدگاه ذكر مسئله‌ای لازم است و آن توجه به فرق بین تشیع و شیعه است. تشیع آیینی است كه عین اسلام راستین است؛ بنابراین «تشیع» نام مكتب است، «ولی» شیعه به پیروان این مكتب اطلاق می‌شود.

با توجه به این مطلب باید گفت كه تشیع مولود طبیعی اسلام است و نه محصول رویداد‌ها و حوادث ناگهانی در جامعه اسلامی. در تبیین این نظر باید به این دو سوال پاسخ داد:

الف) تشیع چگونه تولد یافت؟

ب) شیعه چگونه بوجود آمد؟

۱) تشیع چگونه تولد یافت؟

در مورد پرسش نخست می‌توانیم تشیع را برآیند طبیعی اسلام و نمایانگر نظریه‌ای كه دعوت اسلامی ضرور‌تا برای حفظ رشد و تكامل مطلوبش به آن می‌رسید بدانیم. این نظریه به طور منطقی برآمده از دعوتی است كه رسول عظیم‌الشان اسلام(ص) آن را رهبری می‌كرد و به حكم طبیعت شكل‌گیری اوضاعی است كه در آن به سر می‌برد، زیرا نبی‌اكرم(ص) رهبری دعوتی انقلابی را بر عهده داشت و تحولی تمام عیار را در رسوم، تشكیلات و مفاهیم جامعه پی می‌گرفت و راه این تحول و دگرگونی هم كوتاه نبود، بلكه به درازای فاصله عظیم معنوی بین جاهلیت و اسلام بود.

از این رو برای دعوتی كه پیامبر پی گرفت لازم بود از انسان جاهلی شروع كند و در صدد نو ساختن او بر آید و از وی انسانی اسلامی بسازد كه حامل بینش جدید به جهان باشد و تمامی ریشه‌های جاهلیت و رسوبات آن را از بیخ و بن بركند. یقینا آن حضرت در مدت كوتاه انقلاب و رهبریش گام‌های حیرت‌آوری را طی كرد ولی لازم بود، راه طولانی این روند بعد از رحلت رسول اكرم(ص) نیز ادامه یابد. و از طرفی مدت‌ها پیش از رحلت، ایشان در یافته بود زمان وفاتش فرارسیده است و این مطلب را به روشنی در حجه‌الوداع اظهار كرده بود. از این ۲ حضرت فرصت كافی برای اندیشه در مورد آینده دعوت پس از خود داشت.

از طرفی در مقابل حضرت نسبت به آینده دعوت اسلامی ۳ راه قابل تصور می‌كرد:

۱) راه منفی - یعنی اهمال در امر خلافت

۲) راه مثبت - یعنی قرار دادن خلافت در شورا

۳) تعیین رهبر آینده جامعه اسلامی... حال باید دید حضرت كدامیك از این راه‌ها را طی كردند و آیا شواهد هم آن را تایید می‌كند؟

▪ راه نخست

پیامبر نسبت به آینده دعوتش یك موضع منفی در پیش گرفته، آینده را به حوادث و پیشامدهای بعدی واگذارد. تصور این موضع منفی در مورد پیامبر(ص) ممكن نیست زیرا چنین موضعی ناشی از دو امر است كه هیچ‌كدام با شخصیت آن حضرت سازگار نیست.

اول) پیامبر به این سبب به آینده دعوت بی‌تفاوت باشد كه معتقد است داشتن موضع منفی و بی‌طرفانه در آینده دعوتش تاثیر نخواهد داشت. و امت اسلامی به زودی عهده دار آن خواهد شد و به خوبی از عهده آن بر خواهد آمد و از منحرف شدن آن جلوگیری می‌كند.

اما هیچ واقعیتی چنین عقیده‌ای را تایید نمی‌كند بلكه جریان طبیعی اوضاع بر خلاف آن بود،

زیرا دعوت اسلامی از آن جهت كه در آغاز، عملی دگرگون كننده با هدف ایجاد جامعه اسلامی و ریشه‌كن كردن ریشه‌های جاهلیت از آن جامعه بود با فقدان رهبری و ارائه ندادن هیچ طرح و برنامه‌ای برای آینده نهضت در معرض بزرگ‌ترین خطرها قرارداشت. زیرا طبیعت رویارویی امت با فقدان پیامبر ایجاب می‌كند كه شتاب‌زده و بدون تدبر وارد عمل شود.

از طرفی دیگر مشكل عدم رشد مردم در جامعه نو‌پای اسلامی خودنمایی می‌كند. هنوز در دل‌های مسلمانان تناقضات و رقابت‌هایی براساس تقسیم‌شان به مهاجران و انصار و یا قریش و سایر اعراب، یا مكی و مدنی وجود دارد.

مشكل دیگری كه وجود دارد مساله منافقین است كه به نص صریح قرآن در جامعه آن زمان وجود داشته‌اند و جامعه اسلامی را به شدت تهدید می‌كردند. با توجه به این شرایط اهمیت امر رهبری بر هیچ‌كس پوشیده نمی‌ماند، تا چه رسد به پیامبر.

حتی خلفای بعد از آن حضرت این امر را درك كرده بودند و نسبت به آن بی‌اهمیت و بی‌تفاوت نبودند.

دوم) توجیه دیگر موضع منفی این است كه آن حضرت دعوت خود را از دریچه مصالح شخصی می‌نگرد و حفظ اسلام فقط در زمان حیاتش برایش اهمیت دارد از این رهگذر آینده دعوتش برای او مهم نیست.

چنین توجیهی سخیف‌تر از آن است كه بدان پرداخته شود.

▪ راه دوم

دومین راهی كه در پیش روی آن حضرت قرارداشت این بود كه آن حضرت مسئولیت سرپرستی دعوت اسلامی و حفظ آینده را بر عهده شورایی كه از نمایندگان امت از نخستین نسل اعتقادی اسلام تشكیل شده و شامل مهاجران و انصار است بگذارد.

به نظر می‌رسد طبیعت اوضاع و احوال آن روز و نیز رفتار و سلوك پیامبر(ص) و وضع اسلام و مبلغان طرفدار اسلام همه بیانگر خلاف این امر و آن را رد كند. زیرا اگر حضرت نظر داشت كه نظام شورایی جایگزین او شود لازم بود، اولا دعوت‌كنندگان به اسلام را نسبت به این مسئله آگاه كند و حدود و جزئیاتش را بیان كند و جامعه اسلامی را از نظر روحی و فكری برای پذیرش آن آماده كند. زیرا جامعه اسلامی آن روز بر آمده از نظام قبیلگی و عشایری بود كه قبل از اسلام به امور سیاسی‌شان از طریق نظام شورایی نمی‌پرداختند.

با این همه ما هیچ حدیثی در این زمینه نداریم و ذهنیتی نیز در بین مسلمانان نسبت به این مسئله نمی‌یابیم، زیرا نسل اولیه متاثر از ۲ جریان بودند:

جریان اول كه هدایت آن بر عهده اهل بیت(ع) بود، در این جریان هیچ نشانی از اعتقاد به شورا دیده نمی‌شود.

جریان دوم كه در سقیفه تشكیل شد و خلفا آن را رهبری كردند. در مورد این جریان شواهد و اسنادی نشانگر عدم باور به شورا در افراد سقیفه است. وقتی در سقیفه در امر خلافت نزاع شد هر كدام از مهاجر و انصار خواهان امر خلافت بود و به نفع خود استدلال می‌كرد در این بین نظری مطرح شد مبنی بر اینكه امیری از انصار و امیری از مهاجر، امر خلافت امت را بر عهده گیرند. لكن اهل سقیفه زیر بار نرفتند و همچنین نصب خلیفه از طرف ابوبكر نیز خود موید این امر است كه داعی‌داران خلافت هیچ اعتقادی به نظام شورایی نداشتند.

سید‌علی حسنی

پی‌نوشت‌ها

۱. كتاب العبر ابن خلدون، ج،۳ ص۱۷۱؛ ژئو پو لتیك شیعه ،فرانسو توال، ترجمه دكترقاسم آقا، ص۱۷.

۲. الفصل فی الملل و النحل، ج،۲ ص۸ ، تاریخ سیاسی صدر اسلام، یولیوس ولهوزن، ترجمه دكتر افتخارزاده، ص۱۳۹.

۳. الفهرست، ص۲۴۹.

۴. انقلاب بزرگ علی و دو فرزنش، دكتر طه حسین، ترجمه احمد آرام، ص۱۹۳-۱۹۱.

۵. پیدایش و گسترش تشیع، دكتر عبدالله فیاض، سید جواد خاتمی ص۶۱-۶۵.

۶. برآمدن شیعه و تشیع، شهید آیه الله محمد باقر صدر، ترجمه مهدی زندیه ص۲۵-۱۱۲.

۷. چرا تشیع، دكتر علی قائمی، ص۱۸.

۸. پیشین، ص،۱۸ تاریخ طبری، ج،۳ ص۳۱۸.

۹. الصله بین التصوف و الشیعه، كامل مصطفی الشیبی، ص۲۳.

---