ماللهند, دانشنامه هندشناسی

به مناسبت سالروز درگذشت ابوریحان بیرونی

ابوریحان محمد بن احمد بیرونی، اندیشمند نام‌آور و دانشمند شهیر سده‌های چهارم و پنجم هجری ـ که روند زندگیش بدون هرگونه شک و تردید تداعی‌کننده مضمون حدیث معروف پیامبر اکرم(ص) (اطلب العلم من المهد الی اللحد) و سروده‌ مشهور فردوسی (ز گهواره تا گور دانش بجوی) است ـ را از جمله نویسندگان برجسته و بزرگ ایران و جهان در گستره‌ای زمانی به وسعت تمام تاریخ باید دانست. آنچه روشن است وی در دوران عمر پربار خویش مجموعه‌ عظیمی از کتاب‌ و رساله (۱۳۰ کتاب) درباب مسائل گوناگونی چون فلسفه، نجوم، جغرافیا، تاریخ، ریاضیات و داروسازی نگاشت که خوشبختانه بخش بزرگی از آنها تا امروز نیز به یادگار مانده است.

از جمله مشهورترین کتاب‌هایی که توسط این عالم نامدار نگارش یافت کتاب البیرونی فی تحقیق ماللهند من مقوله مقبوله فی العقل او مزدوله است که امروزه بیشتر با نام ماللهند یا تحقیق ماللهند شناخته می‌شود. در اهمیت این کتاب همان بس که شمار افزونی از پژوهشگران وادی تاریخ و جستجوگران عرصه علم آن را نخستین اثر مکتوب درباره‌ هندشناسی و تنها رساله‌ مرتبط با مردم‌شناسی و دین‌شناسی تطبیقی تا روزگار معاصر برشمرده‌اند.

در ماللهند که به تعبیر خود ابوریحان بدان جهت نوشته شد تا «یاری‌دهنده باشد آنان را که هوای مناقضت هندوان دارند و اندوخته‌ای آنان را که می‌خواهند با هندوان هم‌سخن شوند » از نگرش‌های ریاضی و نجوم هندیان، دیدگاه‌ها و آرای فلسفی هندوها، باورها، اندیشه‌ها و جهان‌بینی آنان و همچنین ویژگی‌های جغرافیایی و خصوصیات زمین‌شناختی هندوستان سخن به میان آمده است. به تعبیر فتح‌الله مجتبایی، ادیب و تاریخ‌پژوه نامدار، ماللهند بدان اندازه مهم و به آن حد علمی است که امروزه نیز می‌توان روش تالیف آن را با دقیق‌ترین معیارهای علمی سنجید.

آنچه موجب شد ابوریحان یارای آن بیابد تا به نگارش چنین کتابی دست یازد معاشرت‌ها و نشست و برخاست‌های افزون او با دانشمندان، اندیشه‌گران و خردپیشگان هندی بود، زیرا همان‌طور که عزیزالله بیات، استاد سرشناس تاریخ و نویسنده‌ کتاب شناسایی منابع و مآخذ تاریخ ایران نیز اذعان داشته است بیرونی در بیشتر سفرهای جنگی سلطان‌محمود غزنوی به هندوستان همراه و ملتزم رکاب وی بود و در خلال همین سفرها و آوردها زبان سانسکریت، تاریخ، جغرافیا، عقاید و افکار هندوان را فرا گرفت و درنتیجه اسناد و مدارک این اثر ارزشمند را فراهم آورد. شایان توجه و عنایت است با آن که هجوم لشکریان سلطان‌محمود به هندوستان اسباب آن شد تا ابوریحان از این سرزمین چندین‌باره دیدار کند، او هرگز فریفته فتوحات و شیفته‌ پیروزی‌های سلطان نشد و آشکارا در کتابش ویرانی‌های ناشی از لشکرکشی‌های پیاپی سلطان غزنوی به هند را محکوم کرد.

به هر ترتیب، آنچه هویدا و آشکار است، ماللهند که به زبان عربی نگارش یافته و به گفته فتح‌الله مجتبایی «ذره‌ای در آن تلخی و حمله و زهر نمی‌توان دید» منبع وسیعی از اطلاعات درباره‌ فرهنگ، علوم، اعتقادات، آداب و رسوم اقوام هندی است. آنچه ارزش و اهمیت ماللهند را فزونی می‌بخشد آن است که بیرونی در نگارش مطالب همواره اصل بی‌طرفی و دوری‌گزینی از تعصب نابجا را مدنظر قرار داده و با وجود آن ‌که براساس باور خود وی، نقل اقوال مخالفان بدون تفاسیر به رای کاری است بس دشوار، او با تمام توان تلاش پیشه کرد و کمر همت بربست تا بر این دشواری فائق آید و در این راه چنان موفق و پیروز شد که بسیاری از پژوهشگران و از جمله عبدالحسین زرین‌کوب، تاریخ‌نگار و ادب‌پژوه نامدار را واداشت تا بیان دارند ماللهند را باید یک نمونه و یک شاهکار در زمینه مسائل مرتبط با جغرافیای انسانی و فولکلور برشمرد.

کلیفورد ادموند باسورث، خاورشناس نامی و مولف کتاب تاریخ غزنویان نیز باوری چون شادروان زرین‌کوب به سرداشته و در اثر خویش ضمن اشاره بدین مهم آورده است که مطالب کتاب ماللهند گواه و شاهدی است بر علاقه ابوریحان به همه‌ خلاقیت‌ها و مظاهر اندیشه‌ انسان.

محتوای کتاب ماللهند که نویسندگان سرشناس و متاخرتری چون ابوسعید عبدالحی بن محمود گردیزی و خواجه رشیدالدین‌فضل‌الله همدانی در نگارش آثار خود از آن بهره‌ها جسته‌اند، یک مقدمه و ۸۰ باب را شامل می‌شود. بایسته و شایسته است یاد شود بیشتر این باب‌های ۸۰گانه، خود مقدمه‌ای در مورد کلیات مطالب مسطوره در آن باب را هم دارند.

به هر روی، بازنگری کتاب ماللهند نشان می‌دهد مقدمه آن مشتمل است بر علل تالیف و تدوین کتاب، نقد باورها و عقاید مسلمانان درباره‌ هندوان و اشاراتی به آرای فیلسوف و حکیم برجسته‌ قرون سوم و چهارم هجری، ابوالعباس ایرانشهری در مورد ادیان و مذاهب هندی. در این قسمت، بیرونی رنجیدگی خود از سلطان مسعود غزنوی را هم بیان داشته و افزوده است: «برای این تحقیق رسما او را تشویق و تشجیع نکردند و او نیز هیچ امیدی از بخشش شاهانه نداشت.»

نخستین باب کتاب ماللهند هم دربرگیرنده‌ مطالبی است در مورد روش تحقیق و مشکلاتی که ابوریحان در انجام این کار بزرگ در پیش داشت. در این بخش او همچنین به بررسی تطبیقی آداب و رسوم هندوان و مسلمانان پرداخته است. آنچه در نگارش این باب شگفت می‌نماید بیان به دور از تعصب ‌خام و براهین متقن ابوریحان است.

باب‌های ۲ تا ۱۴ ماللهند بر مضامینی چون ادیان هند و حکمت و فلسفه‌ هندی مشتمل است. ابوریحان در این فصول به بیان آرا و نظرات هندیان در زمینه‌هایی چون زندگی پس از مرگ، چگونگی معاد، تناسخ و ذات پروردگار پرداخته و بت‌های هندی، وداها و پورانه‌ها را معرفی کرده است.

بیرونی در باب‌های ۱۴ تا ۶۳ کتاب خویش از علوم گوناگون و دانش‌های مختلف هندی سخن به میان آورده است. در حقیقت، این بخش‌های ماللهند به‌گونه‌ای بازگوکننده مسائل جهان‌شناختی، زمین‌شناختی و جغرافیایی و بیان‌کننده مفاهیم مرتبط با تاریخ، تقویم و مقیاس از منظر هندوان است.

در باب‌های ۶۳ تا ۷۸ این کتاب ارزشمند نیز مطالب متنوعی درباره آداب، رسوم و سنن طبقات مختلف جامعه‌ هندوستان آمده است. همچنین آنچه در این باب‌ها از سوی ابوریحان بیرونی ذکر شده است اطلاعات مفید و ارزنده‌ای از چگونگی مراسمی چون عبادت، زیارت و ازدواج به دست می‌دهد. اعیاد و ایام مقدس هندوان، اغذیه و اشربه‌ آنها و برخی از اصول شرعی و آیینی مردم هند نیز در این فصل‌ها معرفی شده‌اند.

۳ باب پایانی ماللهند یعنی باب‌های ۷۸ تا ۸۰ هم به‌طور کامل مرتبط است با موضوع نجوم و اخترشناسی. در واقع ابوریحان در باب‌های واپسین کتاب خود کوشش کرده است تا عقاید و آرای دانشمندان هندی درباره‌ ستارگان را به صورت مشروح و مفصل بیان دارد و تفاوت‌ها و تشابهات افکار آنان را در این‌باره با باورهای نجومی مسلمانان مورد سنجش قرار دهد.

از آنچه گفته آمد و به عنوان پایانی بر این کوتاه‌جستار و به مثابه برآیند سخن می‌توان با اطمینان کامل اقرار کرد این که کتاب ماللهند دانشنامه‌ای برای هندشناسی به شمار می‌آید. علاوه بر این باید تعبیر آن دسته از پژوهندگان وادی اندیشه و کاوشگران عرصه‌ تاریخ را که اقرار می‌دارند ابوریحان بیرونی نخستین منتقل‌کننده‌ دانش‌های هندی به دنیای اسلام بود، درست پنداشت و بر صادق بودن رای آنان گواهی داد.

امیر نعمتی لیمائی