اسلام و سامان دهی جمعیت

در انجمن های علمی و دانشگاهی دنیا, هنوز در حوزه های دینی این گمان و دودلی وجود دارد كه آیا از چشم انداز ادیان الهی چنین نظریه ای پذیرفته است یا نه نگارنده, تلاش خواهد ورزید, در این میان دیدگاه اسلامی را تا جایی كه ممكن باشد و در توان, به بوته بحث و بررسی قرار دهد و جمع بندی از آن ارائه دهد

در انجمن‌های علمی و دانشگاهی دنیا, هنوز در حوزه های دینی این گمان و دودلی وجود دارد كه آیا از چشم انداز ادیان الهی چنین نظریه ای پذیرفته است یا نه؟ نگارنده, تلاش خواهد ورزید, در این میان دیدگاه اسلامی را تا جایی كه ممكن باشد و در توان, به بوته بحث و بررسی قرار دهد و جمع بندی از آن ارائه دهد.

دانشمندان و كارشناسان مسائل جمعیتی, سال‌هاست كه آژیر خطر (انفجار جمعیت) را به صدا در آورده اند و برای رویارویی با پیامدها و بحران ناشی از آن, نگهداشت سفارش‌های ایمنی را خواستار شده اند. آنان بر این باورند:

رشد گروه های مردم و سكنه زمین, ناگزیرترین و فوری ترین مسأله ای است كه بشر در حال حاضر با آن روبه روست و در بسیاری از جاها و سرزمین‌های جهان, رشد و بالا رفتن شمار ساكنان و زاد و ولد, گیج كننده و فشار بر منابع موجود بی اندازه است.۱

رشد گروه های انسانی در جامعه‌ها و كشورها, به شیوه ای شتاب گیرنده رخ می دهد.

یك افسانه كهن ایرانی به روشن كردن این گزاره كمك می كند:

یكی از درباریان پادشاهی, از پادشاه خواست: در برابر كارهایی كه انجام می دهد, به شمار خانه های شطرنج, به او برنج بدهد;به گونه ای كه شمار دانه های برنج در هر خانه شطرنج, دو برابر خانه پیشین باشد.

شاه, در حالی كه گمان می كرد, قرارداد خوبی است, پذیرفت و دانه ای برنج در نخستین خانه شطرنج گذاشت و فرمان داد كه از انبارهایش برنج بیاورند. در خانه بیست و یكم, انبارهایش خالی شدند. خانه چهلم ده میلیارد دانه برنج لازم داشت….

بی كم و كاست, همین اصل بر رشد جمعیت برابری می كند.۲

رشدِ ناترازمند و ناهماهنگ مردمان و زاد و ولد, هزینه های همگانی: آموزش و پرورش, بهداشت, ساخت مسكن, و تهیه آب را به گونه جدی افزایش می دهد.

همبستگی شدیدی بین بهداشت كودك و خانوار وجود دارد. رشد پرشتاب گروه خردسالان, در یك كشور, پیشرفتهای فرهنگی را به واپس می اندازد.۳

(امروزه, سرعت افزایش جمعیت جهان بسیار زیاد است. بر اساس گزارش(صندوق جمعیت ملل متحد)(unfpa) زیر عنوان (وضع جمعیت جهان), در سال ۱۹۹۵ در هر دقیقه ۱۸۰ نفر, در هر روز ۲۶۰ هزار نفر و در هر سال ۹۵ میلیون نفربه جمعیت كره زمین افزوده می شود.)۴

(جمعیت به نسبت تناسب هندسی(۱,۲,۴,۸,…) افزایش می یابد, در حالی كه مواد غذایی به نسبت عددی یا حسابی (۱,۲,۳,۴,…)رشد می كند.)۵

(جمعیت در هر ۲۵ سال یك بار, دو برابر می گردد و در طول یك سده ۱۶برابر می شود, در حالی كه تولیدات غذایی در این مدت تنها ۵برابر می شود.)۶

(این تصور كه امنیت غذایی تمام مردم جهان بدون اتخاذ سیاستی از پیش تعیین شده, و تنها از طریق قانونهای بازار حل خواهد شد, توهمی بیش نیست و موجب بروز فاجعه های انسانی بیش تر و گسترش شكاف میان شمال و جنوب خواهد شد.)۷

پیشینه طرح چنین دیدگاهی, نخستین بار, در دویست و اندی سال پیش(۱۷۹۸م.) به نام: (رابرت مالتوس), كشیش اقتصاد دان انگلیسی, ثبت شده است.

طرح یاد شده از زمان انتشار, در عرصه دین و اقتصاد, ناسازگاران و سازگارانی داشته و هر كدام از چشم اندازی مسأله را به بوته بررسی و كند و كاو قرار داده و در رد یا ثابت كردن و پذیرش آن قلم فرسایی كرده اند.

در دهه های اخیر, شتاب چرخه رشد نرخ جمعیت و گسترش تهدیدهای ناشی از آن,سبب توجه بیش تری به نظریه مالتوس شده و در بین جامعه شناسان, اقتصاددانان, و سیاسیون, هواداران زیادی پیدا كرده و از مخالفان آن به شدت كاسته شده است.

بر خلاف پذیرش نظریه یادشده در انجمنهای علمی و دانشگاهی دنیا, هنوز در حوزه های دینی این گمان و دودلی وجود دارد كه آیا از چشم انداز ادیان الهی چنین نظریه ای پذیرفته است یا نه؟ نگارنده, تلاش خواهد ورزید, در این میان دیدگاه اسلامی را تا جایی كه ممكن باشد و در توان, به بوته بحث و بررسی قرار دهد و جمع بندی از آن ارائه دهد. امّا پیش از وارد شدن به اصل موضوع, (انفجار جمعیت) و (سیاستهای جمعیتی) می باید به درستی شناسایی و شناسانده شود كه در زیر به اجمال به آن می پردازیم:

● انفجار جمعیت

هنگامی كه در جامعه نرخ مرگ و میر كاهش یابد, اما نرخ زاد و ولد بالا باشد, افزایش بی سابقه ای در شمار ساكنان كشورها و كره زمین, پیدا می شود كه به (انفجار جمعیتی) معروف است. شمار زیاد مردم در این هنگام, سبب می شود كه:

۱ ) از منابع و سرچشمه های طبیعی و انسانی به گونه بی رویه, بهره برداری شود.

۲ ) در آمد سرانه كشور و خانوارها كاهش یابد.

۳ ) نابرابریهای اجتماعی- اقتصادی و سیاسی افزایش یابد.

۴) تمام و یا بخش درخوری از بودجه دولت در راه بر آوردن پایین ترین حدّ از خدمات به كار گرفته شود.

۵) گنجایی سرمایه گذاریهای اقتصادی كاهش یابد.

۶ ) هزینه غذا, آموزش و پرورش, درمان و مسكن بالا رود.

۷ ) نرخ بیكاری غیر درخور تحمل شود.

۸ ) تمام كارها و پیش گامیها در امر برنامه ریزی بی نتیجه ماند.

در این هنگام است كه تدوین سیاست جمعیتی و اجرای برنامه های خانواده (یا جلوگیری از گسترش زاد و ولد) ضرورت پیدا می كند.۸

● سیاست‌های جمعیتی

سیاست جمعیتی(populatation policy) مجموعه اصول, چاره جوییها, آهنگها و اراده های نگاشته و گرد آوری شده جمعیتی است كه از سوی دولت‌ها در پیش گرفته می شود و قلمرو و حد و مرز تلاشهای او را در پیوند با مسایل و یا كارهایی كه نتیجه های جمعیتی دارند, روشن می كند. هدف سیاست جمعیتی, منطقی و هماهنگ سازی دگرگونی‌های جمعیتی با زمینه های اجتماعی, اقتصادی و فرهنگی جامعه است, تا رفاه و بهروزی بیش تر جمعیت را فراهم سازد.۹

▪ تاریخچه سیاست‌های جمعیتی در جهان

بیان نظریه های بنیان گذاشته شده بر سیاست جمعیتی از سوی دانشمندان و اجرای آن به دست زمامداران در دوره ها و زمانهای گوناگون تاریخی, بیان گر وجود چنین تفكر و سیاستی از گذشته های بسیار دور بوده است.

افلاطون (و.ـ۴۲۷ ف.۳۴۷ق م.) و ارسطو (و.ـ۳۸۴ـ ف.۳۲۲ق م.) عقیده داشتند كه شمار مردم, نه آن قدر اندك باشد كه استقلال سیاسی و اقتصادی جامعه را به خطر اندازد و نه آن اندازه زیاد كه اصول حكومت دموكراتیك كشور را متزلزل كند.۱۰

آگوست {اغسطس (۶۳ق.م ـ۱۴م.)} امپراطور روم, برای نخستین بار در تاریخ, اصول یك سیاست جمعیتی را به وجود آورد. برابر دستور او, شخصی كه فرزندان بسیار داشت از پرداخت مالیات و خدمت سربازی بخشیده می شد, و امتیازهای اجتماعی و سیاسی ویژه ای به او تعلق می گرفت.۱۱

در سراسر سده های میانه, افزایش جمعیت هدف اساسی بود و این سیاست از مسیحیت الهام می گرفت.

ابن خلدون, اندیشه ور اسلامی, عقیده داشت: جمعیتی كه به حد كافی انبوه و انباشته باشد امكان می یابد تا از نیروی كار خود استفاده بهتری برد. به نظر او جمعیت مهم ترین وسیله برقراری امنیت سیاسی و نظامی جامعه است.۱۲

همزمان با نخستین انقلاب صنعتی, توماس رابرت مالتوس, (۱۷۶۶ـ ۱۸۳۴م.) براساس آمارهای علمی خود در نظریه مشهور خویش مقرر داشت:

(نسبت افزایش جمعیت جهان از رشد تولید زراعی بیش تر است و این جریان, آینده انسان را با قحطی وحشتناكی كه ناشی از زیادی مردم بر مواد غذایی است, مواجه می سازد…. مردم را به محدود ساختن امر تولید و تناسل دعوت كرد و برای این دعوت, اسلوب خاص سیاسی و اقتصادی و اخلاقی خویش را مقرر داشت.)۱۳

وی كه كشیش بود, هرگز از جلوگیری از زاد و ولد, از راه طبیعی و یا ساختگی دفاع نكرد. اما پیروان مالتوس در این زمینه بازداری كم تری داشتند. اینان همچون مالتوس استدلال می كردند: جلوگیری از رشد زاد و ولد, برای دستیابی به سطح زندگی بهتر, بایسته است و برخلاف او, از سقط جنین و جلوگیری از بارداری برای كاهش باروری, دفاع می كردند.۱۴

خروشچف, رهبر اتحاد جماهیر شوروی پیشین در سال ۱۹۵۵ اعلام كرد:

(فكر محدود كردن توالد و تناسل, یك تئوری آدم خواری است كه ایدئولوژی بورژوازی (سرمایه داری) آن را اختراع كرده است.)۱۵

پرزیدنت (ژنرال دوگل) مبارزه گسترده ای را برای جلوگیری از مصرف قرصهای ضد بارداری كرد, تا مادران را راضی كند كه فرزندان بیش تری بزاند. البته این مبارزه, درست هنگامی شروع شد كه توجه زنان فرانسوی به طرف این قرصها كشیده شده بود.

او می خواست زاد و ولد در فرانسه زیاد شود, و در نظر داشت كه خانواده های بزرگ از برتریها و پاداشهای بیش تر مالیاتی, مدرسه و خانه برخوردار گردند.۱۶

پذیرش اندیشه های مالتوس در كشورهای رو به توسعه, بویژه در سده اخیر, برنامه ریزان اقتصادی را بر آن داشت كه برنامه خود را بر پایه سیاست كاهش زه و زاد, سامان دهی كنند.

در پی كشورهای رو به توسعه و همزمان با پایان جنگ جهانی دوم, كشورهای كم تر توسعه یافته نیز, به پشتیبانی از سیاست جلوگیری از رشد زه و زاد برخاسته و آن را در سرلوحه برنامه ریزیهای خود, قرار دادند.

هند از نخستین كشورهایی بود كه سیاست مهار رشد جمعیت, یا ثبات جمعیت را در پیش گرفت (۱۹۵۲) و كشورهای اندونزی, بنگلادش, تایلند, فیلیپین, مكزیك و تركیه نیز, از سیاست كاهش جمعیت, پیروی كردند.

در سالهای ۱۳۵۷ـ۱۳۴۶ش. در ایران نیز, همراه با پخش قرصهای ضد بارداری و كاندوم, تبلیغات گسترده ای با شعار: فرزند كم تر, زندگی بهتر, آغاز شد, كه به دلیل فرهنگ موجود, باورها, سنتها و بی اعتمادی مردم به سیاستهای رژیم پهلوی, چندان مورد توجه همگان مردم قرار نگرفت.

پیروزی انقلاب اسلامی و به دنبال آن شروع جنگ تحمیلی, كه با فراموشی سیاستهای جمعیتی تا سال ۱۳۶۸ش. در جمهوری اسلامی ایران همراه بود, رشد جمعیت حدود ۴درصدی را به كشور ما بار كرد.

برابر نظر معاون تحقیقات و فن آوری وزارت بهداشت, درمان و آموزش پزشكی, به خاطر نپاییدن و پاس نداشتن سیاست سامان دهی خانواده در سالهای ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۸, جمهوری اسلامی ایران, هم اینك ۱۰میلیون به شمار ساكنان كشور افزوده شده است; یعنی سالانه ۸۰۰هزار كودك اضافه در كشور, چشم به جهان گشوده اند.۱۷ به دنبال انتشار نتیجه های سرشماری سال ۱۳۶۵ در سال ۱۳۶۷, و روشن شدن ویژگیهای چندی و چونی شمار سكنه كشور و آثار و پیامدهای آن در سطح ملی, دولت جمهوری اسلامی ایران سیاست بنیان گذاشته شده بر كاهش را پیش گرفت و دنبال كرد. در سال ۱۳۶۹ (شورای تحدید موالید) با تصویب دولت و به ریاست وزیر بهداشت, درمان و آموزش پزشكی تشكیل گردید و در سال ۱۳۷۰ (اداره كل جمعیت و تنظیم خانواده) پدید آمد. قانون تنظیم خانواده در سال ۱۳۷۲ در مجلس پذیرفته و در همان سال به تأیید شورای نگهبان رسید.۱۸

● علمای اسلامی و سامان دهی جمعیت

الف) پیش از انقلاب اسلامی

برنامه های سامان دهی خانواده كه از آغاز دهه ۱۹۵۰م. به آرامی آغاز شده بود, در دهه های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ شتاب بیش تری به خود گرفت. بیش از یكصد كشور در حال توسعه جهان, از جمله كشور ایران, آن را به مورد اجرا گذاشتند.

به دنبال اجرای برنامه سامان دهی خانواده در ایران و دیگر كشورهای اسلامی, علمای دینی, برابر اندیشه و تخصص علمی خود, دیدگاه های گوناگونی را در این باره ابراز داشته اند كه یادآور می شویم:

▪محمدتقی جعفری, در حدود سال ۱۳۳۴ش. می نویسد:

(ممكن است گفته شود: ما در حرمت سقط جنین تردیدی نداریم; ولی طبق محاسبه بعضی از متفكران كه گفته اند: (افزایش خواربار در روی زمین با تصاعد حسابی است و افزایش نفوس با تصاعد هندسی و نتیجه آن انفجار زمین از گرسنگی می باشد) مسأله وارد باب تزاحم می گردد كه قانون اقتضا می كند كه اهم را بر مهم مقدم بداریم.

می گوییم: آیاتی در قرآن خبر از نامحدودیت روزی می دهد… در این مورد بسیار مناسب است جمله ای را از سخنان یكی از صاحب نظران علوم انسانی بیاوریم, او می گوید:

اگر یك صدم گریه ای كه در طول تاریخ درباره شكم های گرسنه و بدنهای برهنه ریخته شده است به ارواحی كه گرسنه معرفت و تقوای انسانی هستند, ریخته می شد, نه شكمی گرسنه می ماند و نه بدنی برهنه و نه ارواح گرسنه.)۱۹

نویسنده:حسن رهبری

فصلنامه فقه

پی نوشتها:

۱. جامعه شناسی, آنتونی. گیدنز, منوچهر صبوری/۶۲۲, نشر نی, تهران, ۱۳۷۸.

۲. همان!۶۲۶.

۳. كشورهای جهان سوم, جی. ای. گلدتورپ (۱۳۷۰) جواد طهوریان/۴۹ـ۵۰, معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی, ۱۳۷۰.

۴. جمعیت و تنظیم خانواده, نعمت الله تقوی/۴۰, جامعه پژوه و نشر دانیال, ۱۳۷۹.

۵. همان/۶۵.

۶. همان.

۷. روزنامه اطلاعات/۱۲, ۸شهریور ۱۳۷۴, مقاله: (انفجار جمعیت و امنیت غذایی)

۸. جمعیت و تنظیم خانواده, نعمت الله تقوی/۱۲.

۹. همان/۵۸.

۱۰. همان/۶۸.

۱۱. همان/۵۷.

۱۲. همان/۵۸.

۱۳. اقتصاد ما, سید محمدباقر صدر, محمدكاظم موسوی, ج۱/۱۰, نشر برهان و اسلامی, ۱۳۵۰.

۱۴. اقتصادشناسی توسعه نیافتگی, دیوید كلمن و فورد نیكسون, غلامرضا آزاد/۱۴۳, ۱۳۷۸.

۱۵. ملل فقیر, پیرموسی ترجمه خلیل ملكی و ب مهرگان/۱۰۷, بی تا.

۱۶. روزنامه كیهان, ۲۵/۷/۱۳۴۶, به نقل از: مجله مكتب اسلام, شماره۱/۳, سال۹, آذرماه ۱۳۴۶.

۱۷. روزنامه نوروز, ۲۶دی ۱۳۸۰.

۱۸. جمعیت و تنظیم خانواده, تقوی/۱۶.

۱۹.رسائل فقهی, محمدتقی جعفری/ج۱/۲۴۷, نشر كرامت, ۱۳۷۷.

۲۰. اقتصاد ما, سید محمدباقر صدر, ع. اسپهبدی, ج۲/۲۷۵ برهان و اسلامی, تهران, ۱۳۴۹.

۲۱. همان, ج۱/۱۳.

۲۲. اقتصاد در مكتب اسلام, سید موسی صدر, علی حجتی كرمانی/۳۶ـ۳۷, انتشار, تهران, ۱۳۵۰.

۲۳. مجله مكتب اسلام, شماره۲۱/۴ـ۶, سال۹, ۱۳۴۶.

۲۴. همان, شماره۴/۹۵.

۲۵. خاتمیت, مرتضی مطهری/۷۸ـ۸۴, صدرا, ۱۳۴۷.

۲۶. جهان آفرین, حسین نوری/۲۸۸, ۱۳۷۴.

۲۷. اقتصاد در مكتب اسلام, سید موسی صدر/۳۲ـ۳۳.

۲۸. مجله مكتب اسلام, شماره ۱/۳, سال۱۴, ۱۳۵۱.

۲۹. بهداشت و تنظیم خانواده, سید محمدحسینی بهشتی/۳۱ـ۳۲, بقعه, تهران, ۱۳۷۹.

۳۰. مجله مكتب اسلام, شماره۹/۳۷, سال۱۵, ۱۳۵۳.

۳۱. مجله پاسدار اسلام, شماره۲۸/۱۳, ۱۳۶۳.

۳۲. همان/۱۴.

۳۳. همان, شماره۳۳/۱۴ـ۱۶.

۳۴ . استفتاءات از محضر امام خمینی, ج۳ / ۲۸۱ ـ ۲۹۲, جلوگیری از بارداری و سقط جنین, انتشارات اسلامی, وابسته به جامعه مدرسین قم.

۳۵ . رساله نوین, امام خمینی, تهیه و تنظیم بی آزار شیرازی, ج ۳ / ۱۰۰, دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

۳۶. صحیفه نور, رهنمودهای امام خمینی, ج۴/۳۹, ارشاد اسلامی.

۳۷. منشور جاوید, جعفر سبحانی/۸۲, اصفهان, كتابخانه امام امیرالمؤمنین علی(ع), ۱۳۶۰.

۳۸. رساله نوین, بی آزار شیرازی, ج۳/۱۰۰, دفتر نشر فرهنگ اسلامی, تهران, ۱۳۷۹.

۳۹. مجله حوزه, شماره ۲۵/۱۲۵, سال پنجم, ۱۳۶۷.

۴۰. كاهش جمعیت ضربه ای سهمگین بر پیكر مسلمین, سید محمدحسین حسینی تهرانی/۱۰۸, حكمت, تهران.

۴۱. همان/۶.

۴۲. همان/۴۲.

۴۳. همان/۱۷۶.

۴۴. همان/۳۸.

۴۵ . همان/ ۱۲۹ .

۴۶ . روزنامه سلام, شماره۶۱۶, ۱و۴, ۲۱ تیرماه, ۱۳۷۲.

۴۷ . روزنامه همشهری, ۲۲تیر/۲, ۱۳۷۲.

۴۸ . فقه اهل بیت, سال ششم, شماره۲۱/۴۸ـ۴۹, ۵۱ ـ۵۲.

۴۹ . رساله نوین, عبدالكریم بی آزار شیرازی, ج۳/۹۸.

۵۰ . مسأله تحدید النسل وقایهٔ وعلاجاً, محمد سعید البوطی/۱۵, دمشق, مكتبهٔ الفارابی, ۱۴۰۸هـ. ۱۹۸۸م.

۵۱. http:// arabic, islamic web.com/sunni/family, planning.htm

۵۲. http://news.masrawy.com/masrawynews/۲۰۰۶۲۰۰۲/۸۸۰۹۰ news.htm

۵۳ . نظریات جمعیت شناسی, احمد كتابی/۳۷, اقبال, تهران, ۱۳۶۴.

۵۴ . همان.

۵۵ . همان/۳۸ .

۵۶ . مرجعیت و روحانیت, جمعی از نویسندگان/۶۵, شركت سهامی انتشار, تهران, ۱۳۴۱.

۵۷ . ده گفتار, مرتضی مطهری/۱۰۰, حكمت, تهران, ۱۳۵۶.

۵۸ . همان/۱۷۷.

۵۹ . همان; تكامل اجتماعی انسان, مرتضی مطهری/۱۸۸ـ۱۹۰, صدرا.

۶۰ . روزنامه كیهان, شماره ۱۴۰۴۲, ۱۶آبان, ص۱۶.

۶۱ . جامعه شناسی دینامیسم اجتماع, علی اكبر ترابی/۹, چهر, تبریز, ۱۳۵۵.

۶۲ . همان/۱۳.

۶۳ . همان/۲۴.

۶۴ . همان/۴۵.

۶۵ . ولایت فقیه, امام خمینی/۷۸, آزادی, به نقل از مجله حوزه, شماره ۴۵/۱۱۳.

۶۶ . روزنامه اطلاعات, شماره ۱۸۶۹۶/۸ و۱۳, ۶اسفند۱۳۶۷.

۶۷ . زمینه جامعه شناسی, آگ برون و نیم كوف, ا.ح. آریان پور/۳۰۳, دهخدا, تهران, ۱۳۵۵.

۶۸ . اسلام شناسی, علی شریعتی, درس ششم, بی تا.

۶۹ . سوره نحل, آیه۷۹.

۷۰ . سفینهٔ البحار, شیخ عباس قمی, ج۲/۴۱۳, فراهانی, چاپ قدیم, بی تا.

۷۱ . تفسیر نمونه, ج۱/شانزده, ۱۳۵۳.

۷۲ . بحارالانوار, محمدباقر مجلسی, ج۱۹; الفصول المهمه, شیخ حر عاملی. به نقل از: انسان در افق قرآن, محمدتقی جعفری/۳۵, كانون علمی و تربیتی جهان اسلامی, اصفهان, ۱۳۴۹.

۷۳ . نهج البلاغه صبحی صالح, حكمت۳۱۳; نهج البلاغه فیض الاسلام, حكمت۳۰۵.

۷۴ . سوره نور, آیه۳۲.

۷۵ . سوره نساء, آیه۳.

۷۶ . سوره بقره, آیه۲۲۳.

۷۷ . سوره نحل, آیه۷۲.

۷۸ . سوره نساء, آیه۲۴.

۷۹ . سوره نساء, آیه۱.

۸۰ . تفسیر الصافی, فیض كاشانی, ج۱/۴۲۱, الاعلمی للمطبوعات, بیروت; منهج الصادقین, فتح الله كاشانی, ج۳/۴۳, اسلامیه, تهران, ۱۳۴۶; كنز العرفان, فاضل مقداد/ج۱و۲/۱۳۹ـ۱۴۰. مكتبهٔ المرتضویه, تهران, ۱۳۴۳.

۸۱ . پیام زن, سال اول, شماره ۱۰/۵۳, سال۷۷, مقاله: (كنترل جمعیت, ضرورتها و شرایط) از: سید مهدی موسوی.

۸۲ . خاتمیت, مرتضی مطهری/۸۰, صدرا, ۱۳۷۷.

۸۳ . تفسیر المیزان, علامه طباطبائی, محمدتقی مصباح یزدی, ۲۶۷, دارالعلم, قم, ۱۳۴۶.

۸۴ . كاهش جمعیت ضربه ای سهمگین در پیكر مسلمین/۲۷۵.

۸۵ . سوره توبه, آیه۶۹.

۸۶ . سوره سبا, آیه۳۵.

۸۷ . سوره تغابن, آیه۱۴.

۸۸ .سوره تغابن, آیه۱۵.

۸۹ . سوره توبه, آیه۵۵.

۹۰ . سوره سبا, آیه۳۷.

۹۱ . سوره بقره, آیه۲۴۹.

۹۲ . سوره مرسلات, آیه۲۵ـ۲۶.

۹۳ . سوره هود, آیه۶.

۹۴ . سوره الذاریات, آیه۲۲.

۹۵ . سوره الذاریات, آیه۵۸.

۹۶ . سوره طلاق, آیه۲ـ۳.

۹۷ . بوستان سعدی شیرازی, باب ششم در قناعت.

۹۸ . جامعه شناسی, آنتونی, گیدنر, منوچهر صبوری/۶۲۳, نشر نی, ۱۳۷۸.

۹۹ . روزنامه اطلاعات, شماره ۲۰۷۰۵/۵, ۲۸بهمن, ۱۳۷۴.

۱۰۰ . كنز العمال, فاضل هندی, ج۱/۶۱۹, حدیث۲۸۶۱, مؤسسهٔ الرسالهٔ, ۱۳۹۹هـ. ۱۹۷۹م.

۱۰۱ . این عبارت را تفسیر نمونه در مقدمه خود بدون ذكر مأخذ به عنوان حدیث معروف آورده است. اما نگارنده در منابع حدیثی بدان دست نیافتم. علامه مجلسی هم در بحارالانوار, آن را به عنوان عبارت غیر حدیثی آورده است. (بحار, ج۵۴/۲۱۸, مؤسسهٔ الوفاء, بیروت, ۱۴۰۳ق. ۱۹۸۳م.)

۱۰۲ . المیزان, علامه طباطبائی, ناصر مكارم شیرازی, ۸ ـ۱۱, دارالعلم, قم, بی تا.

۱۰۳ . سوره قمر, آیه۵۴.

۱۰۴ . سوره رعد, آیه۸.

۱۰۵ . سوره طلاق, آیه۲.

۱۰۶ .سوره حجر, آیه۲۱.

۱۰۷ . سوره فصلت, آیه۱۰.

۱۰۸ . سوره اعلی, آیه۳.

۱۰۹ . المیزان, ج۱/۲۹۹.

۱۱۰ . تفسیر نمونه, ج۱۰/۱۳۸, دارالكتب الاسلامیه, ۱۳۶۰.

۱۱۱ . سیاست ارسطو, حمید عنایت/۲۹۲, تهران.

۱۱۲ . سوره اعراف, آیه۳۱.

۱۱۳ . تصنیف غررالحكم و دررالكلم, عبدالواحد آمدی/۳۵۹, ح۸۱۱۷, دفتر تبلیغات اسلامی, قم, ۱۳۶۶.

۱۱۴ . تفسیر البرهان, سید هاشم بحرانی, ج۲/۱۰, دارالهادی, بیروت.

۱۱۵ . سوره شعرا, آیه۱۵۱ـ۱۵۲.

۱۱۶ . سوره نساء, آیه۹.

۱۱۷ . المیزان فارسی ذیل آیه شریفه. نساء, ۹ـ

۱۱۸ . سوره حشر, آیه۱۸.

۱۱۹ . سوره اسری, آیه۲۹.

۱۲۰ . سوره بقره, آیه۱۸۵.

۱۲۱ . سوره مائده, آیه۶.

۱۲۲ . سوره حج, آیه۷۸.

۱۲۳ . فروع كافی, محمد بن یعقوب كلینی, ج۵/۳۲۴, دارالكتب الاسلامیه.

۱۲۴ . سفینهٔالبحار, ج۱/۵۶۱.

۱۲۵ . وسائل الشیعه, حر عاملی, ج۱۴/۳۳. دار احیاء التراث العربی, بیروت.

۱۲۶ . مجله پیام زن, سال اول, شماره۹/۵۴, مقاله: (كنترل جمعیت, ضرورتها و شرایط).

۱۲۷ . لعلك باخع نفسك الا یكونوا مؤمنین, سوره شعرا, آیه۳.

۱۲۸ . امام رضا: (…وحرم الله الزنا لما فیه من الفساد من قتل النفس, وذهاب الانساب وترك التربیهٔ الاطفال…) وسایل, ج۱۴/۲۳۴.

۱۲۹ . امام صادق: (لایبغضنا الا من خبث ولادته او حملت به امه فی حیضها) من لایحضره الفقیه, ج۱/۱۴۹.

۱۳۰ . وسائل الشیعه, ج۱۴/۵۷; فروع كافی, ج۵/۳۵۴.

۱۳۱ . امیرالمؤمنین(ع): (ایاكم وتزویج الحمقاء فان صحبتها بلاء وولدها ضیاع) همان/۵۶.

۱۳۲ . امام موسی بن جعفر(ع): (لابأس بالعزل فی ستهٔ وجوه… والمرأهٔ السلیطهٔ والبذیّهٔ…) خصال, شیخ صدوق, فهری زنجانی, ج۱/۳۶۶, علمیه اسلامیه.

۱۳۳ . المحجهٔالبیضاء, مولی محسن كاشانی, ج۳/۷۳, مؤسسه الاعلمی, بیروت.

۱۳۴ . من لایحضره الفقیه, شیخ صدوق, ج۳/۳۵۵, دارالاضواء, بیروت.

۱۳۵ . تصنیف, غررالحكم, آمدی/۴۰۷, ح۹۳۴۸.

۱۳۶ . نهج الفصاحه, ابوالقاسم پاینده/۵۴, ح۲۷۸, جاویدان, تهران.

۱۳۷ . همان/۴۴۷, ح۲۱۰۰; خصال, شیخ صدوق, ج۲/۶۱۰; نهج البلاغه, كلمات قصار/۱۴۲; بحارالانوار, ۱۰۱/۷۱.

۱۳۸ . نهج الفصاحه/۱۶۹, ح۸۳۷.

۱۳۹ . بحارالانوار, علامه مجلسی, ج ۱۰۴ / ۷۲, ح ۱۲, اسلامیه, تهران.

۱۴۰ .

۱۴۱ . تحف العقول, ابن شعبه حرّانی/۱۵۳, مؤسسهٔ الاعلمی للمطبوعات, بیروت.

۱۴۲ . بحارالانوار, ج ۱۰۴ / ۶۹, اسلامیه, تهران.

۱۴۳ . مستدرك الوسایل, میرزا حسین نوری, ج۲/۶۱۵, چاپ سه جلدی قدیم.

۱۴۴ . الحیاهٔ, حكیمی, ج۴/۲۵۸, دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

۱۴۵ . همان/۲۵۶.

۱۴۶ . همان, ج۱/۳۲۸.

۱۴۷ . تصنیف غررالحكم و دررالكلم/۳۵۴.

۱۴۸ . همان.

۱۴۹ . الحیاهٔ, ج۱/۳۲۹.

۱۵۰ . همان, ج۴/۲۵۷.

۱۵۱ . همان/۲۳۹.

۱۵۲ . سفینهٔالبحار, ج۲/۴۸۵.

۱۵۳ . بهداشت و تنظیم خانواده, سید محمد حسینی بهشتی/۸۳.

۱۵۴. www.al.shia.com/htm ۱/far/books/fegh/estefta-tabrizi/estef ۰۲۹.htm

۱۵۵ . اجوبهٔ الاستفتاءات, سید علی خامنه ای, ترجمه/۲۷۷, مسأله۱۲۵۵, الهدی, ۱۳۸۱.

۱۵۶ .روزنامه اطلاعات, شماره۲۱۱۰۳, ۲۹تیر ۱۳۷۱.

۱۵۷. http:www.ahareh.com.mayazine/payam.۲/۸۱/۱۲۱/tto۱

۱۵۸ . جمعیت و تنظیم خانواده, محمدتقی شیخی/۱۱۹, انتشار, ۱۳۷۹.

۱۵۹ . روزنامه اطلاعات, شماره۲۰۵۲۸/۵, ۲۷تیرماه ۱۳۷۴.

۱۶۰ . روزنامه سلام, شماره۶۱۷, ۲۲تیرماه ۱۳۷۲, صفحه اخبار اقتصادی.

۱۶۱ . سوره انعام, آیه۱۵۱.

۱۶۲ . سوره اسراء, آیه۳۱.

۱۶۳ . سوره تكویر, آیه۸و۹.

۱۶۴ . سوره ممتحنه, آیه۱۲.

۱۶۵ . المیزان, ج۱۹/۲۷۹, دارالكتب الاسلامیه, تهران.

۱۶۶ . تفسیر نمونه, ج۶/۳۴, دارالكتب الاسلامیه, تهران.

۱۶۷ . همان, ج۲۶/۱۷۸.

۱۶۸ . تفسیر نوین/۵۸, دفتر نشر فرهنگ اسلامی, تهران.

۱۶۹ . تفسیر موضوعی منشور جاوید, جعفر سبحانی, ج۱/۸۰, كتابخانه امیرالمؤمنین, اصفهان.

۱۷۰ . كنز العرفان, فاضل مقداد, ج۲/۳۷۵, مكتبهٔ المرتضویه, تهران.

۱۷۱ . بهداشت و تنظیم خانواده, سید محمدحسینی بهشتی/۱۰۸.

۱۷۲ . همان/۱۹۳.

۱۷۳ . وسایل الشیعه, ج۱۹/۱۶۹, دار احیاء التراث العربی, بیروت.

۱۷۴ . من لایحضره الفقیه, ج۴/۱۲۰.

۱۷۵ . وسایل الشیعه, ج۱۹/۲۳۸.

۱۷۶ . من لایحضره الفقیه, ج۴/۱۲۱.

۱۷۷ . اسلام و مقتضیات زمان, مرتضی مطهری, ج۲/۳۲, صدرا.

۱۷۸ . مسألهٔ تحدید النسل, محمد سعید رمضان البوطی/۷۲, مكتبهٔ الفارابی, دمشق.

۱۷۹ . همان/۷۴.

۱۸۰ . همان/۷۷ـ ۷۸.

۱۸۱ . همان/۸۰.

۱۸۲ . همان.

۱۸۳ . فقه السنهٔ, ج۲/۲۳۴, مكتبهٔ العصریه, بیروت.

۱۸۴ . نظریات جمعیت شناسی, احمد كتابی/۳۵, اقبال, تهران.

۱۸۵ . مسالك الافهام, شهید ثانی, ج۲/۵۰۶ ـ۵۰۷, چاپ دوجلدی, قدیم.

۱۸۶ . بهداشت و تنظیم خانواده, سید محمدحسینی بهشتی/۵۲ ـ۶۳.

۱۸۷ . همان/۸۹ ـ۹۳.

۱۸۸ . سوره بقره, آیه۲۳۳.

۱۸۹ . بهداشت و تنظیم خانواده, سید محمدحسینی بهشتی/۱۹۸.

۱۹۰ . فقه الحیاهٔ, سید محمدحسین فضل اللّه/۱۶۲, مؤسسه المعارف للمطبوعات, بیروت.

۱۹۱ . رساله نوین, عبدالكریم بی آزار شیرازی, ج۳/۱۰۱, دفتر نشر و فرهنگ اسلامی, تهران.

۱۹۲ . ارشاد المسائل, سید محمدرضا گلپایگانی/۶۳۸.

۱۹۳ . جامع المسائل, محمد فاضل لنكرانی, ج۱/۵۴۸, نشر امیرالعلم.

۱۹۴ . رساله اجوبهٔ الاستفتاءات (ترجمه), الهدی, ص۲۸۰.

۱۹۵ . صحیفه نور, رهنمودهای امام خمینی, ج۲/۱۶۷.

۱۹۶ . اسلام و مقتضیات زمان, مرتضی مطهری, ج۲/۲۷.

۱۹۷ . همان/۲۸.

۱۹۸ . همان/۳۰.

۱۹۹ . جامعه شناسی (جمعیت), احمد رجب زاده, محمد جلال عباسی شوزای, ج۱/۵۰ ـ۶۵, وزارت آموزش و پرورش

---