کج فهمی های یک نظریه علمی تکامل چیست

زمانی که دوستان و اقوام از رشته تحصیلی و حوزه فعالیت من که تکامل است, مطلع می شوند, با قطعیت بسیار, اطلاعاتی درباره تکامل و اینکه چرا و چگونه تکامل در جمعیت ها روی می دهد, در اختیارم می گذارند

اگر رشته تحصیلی من چیز دیگری مثلا اگر مکانیک کوآنتوم بود، احتمال اینکه با من در زمینه رشته تحصیلی ام گفت وگو کنند، بسیار کمتر می شد. ویژگی های خاص این نظریه باعث می شود افراد تصور کنند که این نظریه را به خوبی می شناسند و به همین دلیل درباره آن بحث می کنند. اینکه ما در سطحی ترین شکل گمان می کنیم که تکامل را می فهمیم، سبب می شود بدفهمی هایی در ذهن افرادی که چیزهایی درباره تکامل شنیده اند اما درباره آن پژوهش نکرده اند، شکل بگیرد. بدفهمی هایی که درباره تکامل وجود دارد، بسیارند و می توان ساعت ها درباره آن حرف زد، اما من اینجا می خواهم فقط درباره سه تا از این کج فهمی ها حرف بزنم:

١- تکامل یعنی کامل ترشدن و بهترشدن

٢- تکامل پدیده ای صرفا تصادفی است

٣- فسیل ها تنها شاهد ما برای تکامل هستند.

اما چرا برخی فکر می کنند که تکامل یعنی کامل ترشدن و بهترشدن؟ این کج فهمی فقط مختص زبان فارسی نیست و معادل واژه تکامل در زبان انگلیسی هم سبب همین بدفهمی شده است. این موضوع شاید دو دلیل داشته باشد؛ یکی اینکه بشر از زمان گذشته گمان می کرد برخی جانوران پست تر و برخی عالی تر هستند. در این دیده مثلا گیاهان پست تر و حیوانات عالی تر هستند. این نگرش یا طرز فکر تا سال ها ادامه داشت. براساس این طرز تفکر، جانوران پست تر می خواهند کامل تر شوند. دلیل دیگر این است زمانی که ما به ساخته های دست بشر مانند ساعت نگاه می کنیم، گمان می کنیم این پیچیدگی مشابه همان پیچیدگی هایی است که ما در جانداران مشاهده می کنیم. مثلا برخی گمان می کنند همان گونه که ما چرخ دنده ها و اهرم هایی در ساعت داریم، چرخ دنده هایی از جنس بافت در جانداران وجود دارد که منجر به پیچیدگی می شود. ولی باید در نظر داشت که تکامل موجودات را کامل تر نمی کند. برای درک بهتر این موضوع باید به این پرسش پاسخ دهیم که آیا تکامل پدیده ای صرفا تصادفی است؟ زمانی که از افراد صحبت می کنیم، می بینیم که آنها بر این باورند تکامل پدیده ای صرفا تصادفی است. البته این نظر تا حدودی درست است. اما برای اینکه دریابیم این نظر تا چه حدی درست است، باید سازوکارهای تکامل را بررسی کنیم. یکی از سازوکارهای تکامل، انتخاب طبیعی است. انتخاب طبیعی به این معناست که شما یک جمعیتی دارید شامل کفش دوزک های زرد و قرمز اما با گذشت زمان، فقط کفشدوزک های قرمز باقی می ماند. سازوکار یا مکانیسم انتخاب طبیعی، سازوکاری غیرتصادفی است. به این معنا که اگر ما همه چیز را درباره این جمعیت بدانیم و چیز دیگری غیر از انتخاب طبیعی نباشد که بر این جمعیت تأثیر بگذارد، ما باید بتوانیم پیش بینی کنیم که درنهایت، انتخاب طبیعی چگونه جمعیت را تغییر می دهد. پس از این منظر، تکامل تا جایی که به انتخاب طبیعی مربوط است، فرایندی است جبری و غیرتصادفی که اگر ما بدانیم چگونه کار می کند، باید بتوانیم پیش بینی کنیم. اما همه تکامل، انتخاب طبیعی نیست، بلکه فرایند دیگری به نام رانش ژنی هم وجود دارد. رانش ژنی می گوید افرادی با صفت های مختلف در یک جمعیت وجود دارد. اگر اتفاق ناخوشایندی مانند سیل و زلزله که از اختیار و کنترل آنها بیرون است، روی دهد، تنها تعداد معدودی از این افراد شانس بقا پیدا می کنند و این شانس بقا، پدیده ای صرفا تصادفی است و ربطی به شایستگی های افراد ندارد. در این مورد مثال های جالبی وجود دارد. مثلا در قرون ١٨ و ١٩ حیوانی در یکی از جزایر بریتانیا وجود داشت که کاوشگران تصور می کردند حاصل آمیزش خرگوش و گربه است. البته اکنون می دانیم که گربه است و حاصل آمیزش خرگوش و گربه نیست. این گربه به خصوص ژنی دارد که مرگ آور است. اگر تکامل صرفا بر مبنای انتخاب طبیعی باشد، انتظار داریم که این ژن مرگ آور پس از چندین نسل از بین برود چراکه انتخاب طبیعی علیه وجود آن ژن عمل خواهد کرد، اما از آنجا که این جمعیت با فرایند رانش ژنی یک جمعیت بزرگ تر به وجود آمد، صفاتی که در اینجا وجود دارد، صرفا براساس بخت و اقبال وجود دارد و رانش ژنی، به انتخاب طبیعی اجازه نداده که از دست این صفات مضر خلاص شود. پس در تکامل هم رانش ژنی و هم انتخاب طبیعی نقش دارد و در نتیجه پدیده ای صرفا تصادفی نیست. کج فهمی دیگری که اتفاقا بسیار هم رایج است اینکه فسیل ها تنها شاهد ما برای نظریه تکامل هستند. کشف و درک دلیل این باور هم چندان سخت نیست. یکی از دلایل این است که فسیل ها جالب هستند و علاوه بر این، اخبار مربوط به کشف فسیل های جدید، در رسانه ها منتشر می شود. اما به نظر من یکی از بهترین شواهد برای تکامل، تکامل آزمایشگاهی است. «ریچارد لنسکی» در سال ١٩٨٨ در دانشگاه ایالتی میشیگان، سیستمی را ابداع کرد که به ما امکان می دهد تکامل را در آزمایشگاه و تحت کنترل بررسی کنیم. یکی از دلایلی که باعث می شود ما نتوانیم تکامل را در آزمایشگاه بررسی کنیم این است که تکامل فرایندی کند است و طی نسل های زیاد خود را نشان می دهد. ما حتی در ١٢ نسل هم نمی توانیم تغییر محسوسی را در نسل ها ببینیم. «ریچارد لنسکی» به این نتیجه رسید که بهترین مدل برای بررسی تکامل، یک باکتری به نام «اشرشیا کولای» است. یکی از ویژگی های این باکتری این است که به دلیل سرعت زیاد تکثیر این باکتری ها، ما در هر روز می توانیم شش نسل از آن را ببینیم. او باکتری های زیادی را پرورش داد و برخی از آنها را در فریز منجمد کرد تا فسیل آنها را داشته باشد. تاکنون ٦٦ هزار نسل از این باکتری ها تولید شده است که نشان داد باکتری ها در دو هزار نسل اول از لحاظ شایستگی زیستی بهتر شدند، اما در چند هزار نسل بعدی از لحاظ شایستگی زیستی تغییری نکردند.

عطا کالیراد. دکترای زیست شناسی تکاملی