گیوه, صدای پای تاریخ در كوچه های روستا

امروزه, در بازارهای شهری, انواع كفش های زنانه و مردانه شیك و زیبا را با قیمت های مختلف می توان یافت كفش هایی كه متناسب با وضعیت راه های شهری و نیاز مصرف كنندگان ساخته و پرداخته شده است

اقتصاد روستایی ایران تا حدود یك‌قرن پیش، محاط در دایره خودكفایی و وابسته به تولیدات دامی و زراعی بود. با وجود تحولاتی كه در اقتصاد كشور به وجود آمده و تا حد زیادی فاصلهء بین مناطق شهری و روستایی را از میان برداشته، هنوز هم، در بسیاری موارد هویت خود را حفظ كرده و نماهای متعددی از آن‌ را در مناطق روستایی و جوامع عشایری كشور می‌توان مشاهده كرد.مهم‌ترین ویژگی اقتصاد روستایی ایران، كه بانی و پایه‌گذار صنایع دستی و خانگی بوده، تبدیل مواد اولیهء حاصل از فعالیت‌های روستایی به كالا، با در نظر گرفتن طبیعت منطقه و نیازهای ساكنان آن‌هاست. به طور مثال، عجیب نیست اگر در مناطق دامپروری كشور، به ‌دلیل فراوانی پشم، بافت انواع قالی و گلیم و تولید نمد در اندازه‌های مختلف رایج است و مردمان مناطقی كه در آن‌ها كاشت برنج، گندم و خرما وجود دارد، در زمینهء بافت انواع سبد و حصیر مهارت دارند و...

● پای پوشی به قدمت تاریخ

امروزه، در بازارهای شهری، انواع كفش‌های زنانه و مردانه شیك و زیبا را با قیمت‌های مختلف می‌توان یافت. كفش‌هایی كه متناسب با وضعیت راه‌های شهری و نیاز مصرف‌كنندگان ساخته و پرداخته شده است. حال آن‌كه پیش از ابداع این نوع كفش‌ها، ساكنان مناطق روستایی به تناسب شرایط جغرافیایی محیط زیست خود پای‌پوش‌هایی تولید می‌كردند كه هنوز هم با وجود وفور انواع كفش در بازارهای شهری و روستایی، تولید می‌شود و به مصرف می‌رسد. انسان از نخستین روزهایی كه پا بر عرصهء دنیا گذاشت، برای محافظت از پاهای خود در برابر ناهمواری‌های زمین و عوارض طبیعی، به فكر تهیه و استفاده از پای‌پوش افتاد و اگرچه هیچ‌كس به درستی نمی‌داند پاافزارها برای رسیدن به مرحلهء تكوین كنونی چه فراز و فرودهایی را پشت سر گذاشته‌اند، اما این نكته قطعی است كه انسان‌های ساكن در فلات ایران، در مقطعی از تاریخ به تكنیك بافت و ساخت گیوه دسترسی پیدا كرده‌اند و هم‌اكنون نیز همچنان به تولید این محصول ادامه می‌دهند.ناگفته پیداست كه تمام ابداعات بشری، مبتنی بر نیازها و امكانات بوده و طبعا گیوه نیز همین وضعیت را داشته است. زیرا این پای‌پوش ویژگی‌های منحصر به فردی دارد كه با طبیعت خشك و كوهستانی بسیاری از مناطق كشور سازگار است; به این معنا كه سبك است، پا در آن عرق نمی‌كند، مواد اولیه و شیوهء تولیدش در مناطق مختلف یافت می‌شود و...

● مناطق تولید گیوه

در استان مركزی، روستاهای وفس و سنیجان، از توابع شهرستان اراك، مهم‌ترین مركز تولید گیوه به شمار می‌آیند و تا چندی پیش، از چنان رونقی برخوردار بودند كه تقریبا در تمام خانه‌ها، زنان و دختران رویه گیوه می‌بافتند و در هر محله دكان‌های متعدد تخت‌كشی، گیوه‌دوزی یا فروش گیوه به چشم می‌خورد.در مناطق مختلف استان كرمانشاه نیز، به طور معمول با آغاز فصل گرما، استفاده از گیوه به عنوان پای‌افزاری سبك و زیبا مورد توجه ساكنان نقاط كوهستانی اورامانات قرار می‌گیرد. گذرگاه‌های صعب‌العبور منطقه، نوع معیشت مردم كه بیش‌تر مبتنی بر كشاورزی و دامداری است و همچنین ضرورت تحرك فراوان سكنه در فصول بهار، تابستان و پاییز كه فصل‌های كار است، پای‌افزاری را می‌طلبد كه سبك، راحت، مقاوم و خنك باشد. در این منطقه از كشور، گیوه‌بافی و استفاده از آن، سابقه‌ای بسیار طولانی دارد و ابزار گیوه‌بافی و بقایای گیوه‌هایی كه از منطقهء پیر شالیار اورامان به دست آمده، عمری حداقل ۱۰ هزارساله را برای آن تایید می‌كند. روستاهای وراد، خانه‌دره‌، شركان، میریه‌نروی‌، وزلی‌تنگ‌مردان، پیله‌گر، بره‌سیمین‌علیا، طلسم، ژامرگ، تومك‌، زمگه‌حیدر، حسین‌آباد دوآب، ‌قشلاق علیا، داربید و...‌جزو مناطقی محسوب می‌شوند كه گیوه‌بافی در آن‌ها رونق فراوان دارد. این در حالی است كه بخش‌های وسیعی از استان فارس و كردستان نیز جزو مناطق تولید گیوه به شمار می‌آید.

● گیوه چیست؟

در اغلب فرهنگ‌های لغت و دایره‌‌المعارف‌ها «گیوه» نوعی پاپوش مخصوص مردان و زنان روستایی معرفی و ذكر شده است. رویهء این پای‌افزار از نخ پنبه‌ای بافته می‌شود و تخت آن از جنس پارچه، چرم یا لاستیك است كه نسبت به كفش‌های ماشینی یا دست‌دوز دوام و استحكام بیش‌تری دارد. سبك و خنك بوده و برای پیاده‌روی طولانی در زمین‌های ناهموار روستایی بسیار مناسب است. از آن‌جا كه به دلیل منسوج بودن امكان تنفس به پا می‌دهد، خواص طبی متعددی را نیز می‌توان به استفاده از آن نسبت داد.

● بافندگان و مواد اولیه

مهم‌ترین مادهء اولیه گیوه‌بافی نخ پنبه‌ای در نمره‌های مختلف است (كه در اصطلاح به تنه شهرت دارد) و تخت آن‌ را نیز به طور معمول ضایعات چرم، منسوجات مستعمل و لاستیك‌های فرسودهء خودرو تشكیل می‌دهد.دوخت گیوه، شغلی مردانه است و اغلب در كارگاه‌ها انجام می‌شود، اما بافت رویهء آن، فقط در كارگاه‌های خانگی، توسط زنان و دختران صورت می‌گیرد و بافندگان، با استفاده از وسیلهء ساده‌ای به نام قلاب، عمل بافت را انجام می‌دهند.نخ‌هایی كه بافندگان به كار می‌برند، ضخامت‌های مختلف دارد و گاهی ناچار می‌شوند نخ‌ها را دولا یا چند لا كنند. ولی گیوه‌های مرغوب، گیوه‌هایی است كه برای بافت‌آن نخ نازك‌تری به كار رفته باشد. در مواردی، ساخت نوعی از تخت گیوه نیز كه در اصطلاح محلی به شیوه‌كشی شهرت دارد، توسط زنان انجام می‌شود. در این‌صورت، بافندگان ابتدا با استفاده از پارچه‌های مستعملی كه به صورت فتیله درآمده و به همدیگر دوخته شده، تخت را تولید كرده و سپس گیوه را مستقیماً روی تخت می‌بافند. این نوع گیوه كه گیوهء ملكی نامیده می‌شود، بیش‌تر در مناطق شهری كاربرد دارد، اما گیوه‌ای كه در مناطق كوهستانی یا مزارع به كار می‌رود، مراحل تولید دشوارتری دارد و زنان بافنده پس از اتمام بافت رویه، آن‌ها را در اختیار كارگاه‌های گیوه‌دوزی قرار می‌دهند و دوزندگان گیوه، تخت‌های چرمی یا لاستیكی را به آن‌ها می‌دوزند و گاه حتی مانند كفش، برای آن پاشنه نیز می‌گذارند. رنگ غالب در گیوه‌بافی سفید است. با این‌حال، در مواردی بافندگان برحسب سلیقهء خود یا سفارش مشتری گیوه‌هایی به رنگ آبی، قرمز، سفید، استخوانی و سیاه نیز می‌بافند. همچنین زنان گیوه‌باف، گاهی منجوق‌های رنگین را به نخ كشیده و سپس با آن اقدام به بافت رویه‌هایی می‌كنند كه عمدتا به مصرف دوخت روفرشی یا دم‌پایی‌های زنانه می‌رسد. یكی از ویژگی‌های منحصر به فرد گیوه كه برای مصرف‌كنندگانش مقرون به صرفه به نظر می‌آید، این است كه گیوه چپ و راست ندارد. به این معنا كه چنانچه یك لنگه از گیوه، به دلیلی فرسوده، سوراخ یا پاره شود، به راحتی می‌توان لنگهء دیگری را جایگزین آن كرد.

● بازار گیوه ایران

در گذشته، گیوه علاوه بر آن‌كه نیاز ساكنان مناطق روستایی را تامین می‌كرد و جایگاه نسبتا مناسبی نیز در بازارهای شهری داشت، به بازارهای جهانی نیز راه برده بود. هر ساله تعداد زیادی از آن در شهرها به فروش می‌رسید یا به خارج از كشور صادر می‌شد، ولی متاسفانه در سال‌های اخیر، با رواج استفاده از كفش‌های ماشینی، كه حتی به بازارهای روستایی نیز راه یافته، تولید گیوه محدود شده و بازار فروش آن رونق سابق را ندارد.

به گفتهء محمد سنجانی، یكی از گیوه‌دوزهای منطقهء سنیجان، درحال حاضر، فقط برخی‌سالخوردگان برحسب عادت یا به دلیل آشنایی با خواص گیوه از آن استفاده می‌كنند. گیوه‌‌‌دوز دیگری به نام عبدالله گله‌سنجانی، با ابراز تاسف از این‌كه هنر گیوه‌بافی و گیوه‌دوزی مغلوب ماشین و تغییر عادات مصرف مردم شده و رو به فراموشی می‌رود، عدم حمایت دولت از دست‌اندركاران این حرفه، فقدان تبلیغ مناسب برای این نوع پاپوش سنتی، ناآشنایی مردم با خواص و مزایای گیوه و... را از دلایل ركود بازار آن ذكر می‌كند و می‌گوید: «با وجود آن كه گیوه‌بافی كاری پرزحمت است، اما بافندگان گیوه، به دلیل گرانی قیمت مواد اولیه و كاهش تقاضا، از درآمد پایینی برخوردار هستند. به همین جهت، جوانان كم‌تر به انجام این‌كار گرایش نشان می‌دهند. در نتیجه، گیوه‌بافی و گیوه‌دوزی، كه روزگاری یكی از صنایع دستی پررونق روستایی محسوب می‌شد، فعلا فقط توسط سالمندانی انجام می‌شود كه فرصت و استعداد پرداختن به كار دیگری را ندارند.»با این‌حال، وی می‌گوید: «زمینه برای احیای هنر گیوه‌بافی فراهم است و سازمان میراث فرهنگی، در صورت تامین مواد اولیهء ارزان‌قیمت برای بافندگان، تحت پوشش بیمه قراردادن آنان و همچنین ایجاد تعاونی‌های تولید برای بافندگان و انجام تبلیغات مناسب برای بازاریابی این محصول می‌تواند آن‌را از مرگی كه تهدیدش می‌كند، نجات دهد.»به گفتهء این‌گیوه‌دوز و دیگر دست‌اندركاران، پای افزاری چون گیوه بهترین پاسخگو برای نیازهای اقتصادی روستانشینان و عشایر كشور است. از آن‌جا كه پرداختن به چنین كاری به صورت خانگی و در اوقات فراغت زنان و دختران از سایر امور انجام می‌شود، درآمد حاصل از آن می‌تواند نقش مكمل اقتصاد روستایی را ایفا كند و با ایجاد اشتغال برای قشر وسیعی از زنان روستایی، بر درآمد خانوارها تاثیرگذار باشد و... چنین ادعایی را آمار و ارقام نیز تایید می‌كند. زیرا در شرایط متعارف، هر زن یا دختر خانه‌دار، به تناسب ضخامت یا نازكی نخ مصرفی می‌تواند حداقل دو و حداكثر سه جفت رویهء گیوه در ماه ببافد و با توجه به این‌كه افزون بر ۵۰ درصد از قیمت فروش هر جفت گیوه را دستمزد تشكیل می‌دهد و هم اكنون قیمت انواع گیوه بین ۲۰۰ هزار ریال تا حدود۸۰۰ هزار ریال در نوسان است، گیوه‌بافی عامل مناسبی برای ارتقای سطح درآمد روستاییان محسوب می‌شود. ولی متاسفانه، گیوه‌باف‌ها، در حالی بر ایجاد تعاونی‌های تولید و تجمیع بافندگان اظهارتمایل می‌كنند، كه مدیریت صنایع دستی استان‌هایی كه گیوه‌بافی در آن‌ها رایج است، حتی آماری از تعداد گیوه‌بافان استان خود در اختیار ندارند.

پروانه بنی‌یعقوب