مخطوطاتی موسیقایی در بغداد

آنچه در پی می آید فهرست توصیفی مجموعه ای از نسخه های عكسی موسیقایی موجود در اداره فنون موسیقی وزارت فرهنگ و تبلیغات بغداد است معرفی این مجموعه در قالب مقاله ای با مشخصات كتاب شناختی ذیل در فصلنامهٔ عربی زبان المورد به انجام رسیده است المخطوطات الموسیقیه العربیه فی مكتبه دائره الفنون الموسیقیه بقلم عادل كامل الالوسی مجله المورد المجلد التاسع العدد الثانی ۱۴۰۰ ه ۱۹۸۰ م

۱ـ دست‌نوشته‌های موسیقی عرب، زودهنگام شناخته شد. زمانی كه در آنجا امهات كتب میراث اسلامی انتشار یافتند. اما این دست‌نوشته‌ها همواره به همان وضعیت اولیه باقی ماندند و پژوهشگران آن‌قدر كه به دیگر شاخه‌های فرهنگ اسلامی توجه و اهتمام كرده به این مخطوطات عنایت ننموده‌اند.كتابخانه‌های اروپایی و شرقی، صدها نسخه نفیس موسیقایی را دارا هستند و البته آنچه از میان این نسخه‌ها، تصحیح و انتشار یافته در قیاس با آن نسخه‌ها بسیار كم‌اند. نسخه‌هایی كه بعضا‌ً تاكنون شناسایی هم نشده و از اینها جز در حد اسامی مذكور در فهرست ابن ندیم و برخی كتب اعلام و سیره، مشخصات دیگری سراغ نداریم. بحث پیرامون نسخه‌های موسیقایی، موضوعی است كه در زبان عربی همواره بكر مانده است چرا كه مراجع آن همان نسخه‌ها هستند. نسخه‌های خطی و قدیمی در علم موسیقی خواه آنها كه تصحیح شده و انتشار یافته و خواه آنها كه خطی باقی مانده و جزء میراث موسیقی عربی قلمداد می‌شوند(۱)، مؤلفان و مصنفان آن بسیار بوده كه در كتب تاریخی و فهارس قدیمی عربی به اسامی آنها اشاره شده است. سرآغاز تحقیق و تألیف جدی در موسیقی زمانی بود كه یونس كاتب (ت ۱۴۸ ه‍ / ۷۶۵ م) كتاب (الاغانی) كه ابوالفرج اصفهانی آن را اولین كتاب عربی در موسیقی دانسته، نگاشت و پس از آن، كتب دیگری به نگارش درآمد كه(۲) بیشترین آنها از بین رفته و یا در زیر انبوه خرابه‌های تمدن عربی كه در پی هجوم وحشیانه مغول به بغداد رخ داده، مدفون شده‌اند.آنچه از این نسخه‌ها در پیش روی ماست، بخشی از دست‌نوشته‌های زیاد موسیقی عربی است كه در كتابخانه‌های مختلف اروپایی پراكنده بوده و ما توانسته‌ایم بر آن وقوف یابیم.

۲ـ نسخه‌هایی كه هم‌اكنون معرفی می‌شوند شامل نسخه‌های عكسی موسیقایی هستند كه كتابخانه اداره فنون موسیقی وزارت فرهنگ و تبلیغات، آنها را به دست آورده است. برخی از این نسخه‌ها، تصحیح و انتشار یافته و برخی نیز با وجود اهمیت زیادی كه در تراث موسیقی عربی دارند هنوز به دست تصحیح و نشر سپرده نشده‌اند. این نسخه‌ها از كتابخانه‌های مختلف دنیا عكس‌برداری شده‌اند. انجام این مهم به دست صاحب اصلی آنها، استاد زكریا یوسف بوده كه پس از وفاتش این مجموعه را به كتابخانه یاد‌شده، سپرد. سپس برای گسترش این مجموعه از دست‌نوشته‌ها، سعی كردیم كه نسخه‌های عكسی دیگر كتابخانه‌های عمومی و شخصی عراق را نیز به آن بیفزاییم. برخی از این نسخه‌ها در برخی دیگر در هم آمیخته‌اند و بیشترین آنها فاقد نام مؤلف و كاتب و تاریخ تألیف و كتابت هستند كه در راستای تكمیل این نواقص، به منابع و مصادر مختلف مراجعه كردم و تا حد امكان برخی نواقص و كاستیها برطرف شد.

۱ـ الادوار فی‌التألیف:

به اصل این كتاب و مؤلف آن پی نبرده‌ایم. در بسیاری از جنبه‌ها، شبیه كتاب الادوار‌ِ ا‌ُرموی است. این نسخه فاقد اسم كاتب و تاریخ نسخه بوده و به خط‌ِ معمولی (/ مرسوم)، كتابت شده است.

۲ـ الادوار فی‌معرفه النغم و الادوار: (۳)

از صفی‌الدین عبدالمؤمن البغدادی (۶۹۳ ه‍ / ۱۲۹۴م) (۴). این كتاب از ذخایر آثار‌ِ موسیقایی‌ِ باقی‌مانده در موضوع شناخت نغمه‌ها، نسبت‌ِ ابعاد (/ فاصله‌ها) و ادوار‌ِ ایقاع (/ ضرب) می‌باشد و از ظریف‌ترین رسائل فنی در تعریفات و توصیفات موسیقایی به شمار می‌رود. مؤلف، این كتاب را در پانزده فصل، سامان داده(۵) و دكتر حسین علی محفوظ قبلا‌ً این نسخه را منتشر كرده است (بغداد ۱۹۶۱). این نسخه از كتابخانه السلطان احمدالثالث بوده و به تاریخ (۷۲۶ ه‍ / ۱۳۲۵م) كتابت شده است. نسخه‌های موجود دیگر آن بدین قرارند:

الف) نسخه‌ای واضح‌الخط كه فاقد اسم كاتب و تاریخ كتابت است؛

ب) نسخه آكسفورد كه دارای خطی زیبا و فاقد تاریخ كتابت است؛

ج) مستنسخ از نسخهٔ مكتوب به خط سید عبدا... سهروردی به تاریخ (۷۲۷ ه‍ ) كه كتابت آن در شعبان سال ۱۳۰۸ ه‍جری به قلم السید یوسف به پایان رسیده است؛

د) نسخهٔ استانبول كه به خط نسخ‌ِ زیبا به سال ۶۳۳ ه‍جری كتابت شده است.

۳ـ ارجوزه فی‌الاوزان:

به اسم ناظم این ارجوزه پی نبرده‌ایم. اول آن ناقص بوده و با این ابیات شروع می‌شود:

و بعد فاسمع یا صحیح الفهم

ارجوزه ببشره فی‌النظم

منها موازین الكلام المنتظم

و وزن زحمات الضروب المنتظم

اعلم بأن زنه‌الكلام

فی حركات صیغه النظام

این ارجوزه به خط واضح، كتابت شده است.

۴ـ ارجوزه فی‌الانغام:

از ناصر‌الدین ‌بن اللخمی است(۶) و با این ابیات شروع می‌شود:

الحمدا... ولی الحمد

هادی الانام من سلیل الرشد

و افضل الصلاه و التسلیم

علی‌النبی المصطفی الكریم

این نسخه با خط واضح نگاشته شده و فاقد اسم كاتب و تاریخ كتابت است. در پایان آن شرحی از ابیات، آمده است.

۵ ‌ـ ارجوزه (مباركه) فی شرح النغمات:

از شیخ جمال‌الدین عبدا... بن خلیل الماردینی یا (الماردانی) شافعی؛ (به جهت انتساب به مسجد ماردان در قاهره ۸۰۹ ه‍). این رساله، شامل قصیده‌ای است كه به شیوه موشحات به نظم كشیده شده است با این مطلع:

كم بات یرصد ناضری

بدر كغض ناضر

نسخه، واضح الخط است.

۶ ـ الانغام فی معرفه‌الانغام:

از شمس‌الدین الصیداوی (قرن ۸ ه‍ )؛ شامل تخطیطات و دوایر و حقول می‌شود. سرآغاز آن چنین است:

و من یقل ان لها مثالا‌ً

منه اوقد ادعی محالا

خط آن به نسخ زیبا و واضح است و از نسخه اصلی در خزانه حكیم اوغلوعلی پاشا در تركیه عكس‌برداری شده است. این نسخه فاقد اسم و تاریخ ناسخ است.

۷‌ ـ اوراق متفرقه فی ‌الموسیقی:

از تعدادی كتابخانه‌های اروپایی جمع‌آوری شده و شامل تخطیطات و دوایر اوزان موسیقی و تصویرهایی از آلات موسیقی قدیم می‌شود.

۸ ـ بلوغ المنی فی ‌تراجم اهل الغنا:

از محمد افندی الكنجی؛ رساله‌ای است در موسیقی و نغمات و اوزان؛ آغاز آن چنین است:

«بسم‌ا... یا فتاح الحمدا... الذی زین من اختاره...»

۹ـ حاوی الفنون و سلوه المحزون:

از ابوالحسن محمد بن الحسن معروف به ابن الطحان (قرن پنجم هجری). این كتاب در تاریخ موسیقی عربی اهمیت ویژه‌ای دارد زیرا از تألیفات جدی در این زمینه بوده و مؤلف آن اهل صنعت‌ِ موسیقی. كتاب، موسیقی را از ناحیه عملی بررسی می‌كند و شامل دو قسمت صناعت و ذكر آلات و اوتار (وترها) می‌شود. روش مؤلف در ارائه مطالب، با روش دانشمندانی چون كندی و فارابی و ابن ‌سینا متفاوت است.

تصحیح كامل این كتاب كه توسط مرحوم زكریا یوسف به انجام رسیده را ملاحظه كرده‌ام. این تصحیح همچنان نزد خانواده آن مرحوم نگهداری می‌شود.

۱۰ـ‌ الدرالنظیم، المعروف به‌ (ارشاد القاصد الی اسنی المقاصد):

از شمس‌الدین محمدبن‌ابراهیم بن‌ساعد الاكفانی (۷۴۹ ه‍).(۷) این كتاب شبیه دایره‌المعارف كوچكی در علوم موسیقی است. خطش معمولی است و فاقد تاریخ است.

۱۱ـ الشرفیه:

اثر صفی‌الدین الارموی (در گذشته ۶۹۳ ه‍ / ۱۲۹۴ م)، از شهره‌ترین موسیقی‌دانان عرب و ماهرترین نوازندگان عود. مشهور است كه وی گامهای رایج‌ِ موسیقی عربی كه قبلا‌ً تداول داشته را تغییر داده است. رسالهٔ شرفیه از مهم‌ترین كتب میراث موسیقی عربی است كه در اواخر عصر عباسی تألیف یافته است.(۸) صفی‌الدین همچنین تألیفات دیگری دارد.(۹)این رساله توسط استاد هاشم الرجب تصحیح شده است. وی این تصحیح را به آكادمی عربی موسیقی ارائه داده است. در آنجا آورده كه استاد زكریا یوسف، تصحیحی از این رساله را به دست داده و من از این تصحیح بی‌اطلاعم.

---