همگانی بودن فهم دین و سهولت تکالیف آن

مباحثی در باره دین

منابع دینی - کتاب و سنت - بنا بر آنچه در خود آنها آمده، برای همگان قابل فهم است و در انحصار طبقه و قشر خاصی نیست ; هر کسی می‎تواند از این منابع استفاده کند. (و ما کان المؤمنون لینفروا کافة فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین ...)(۱) "همه مؤمنان را نشاید که کوچ کنند، پس چرا از هر فرقه از آنان گروهی رهسپار نمی شوند تا در دین تفقه کنند." (لقد أنزلنا الیکم کتابا فیه ذکرکم أفلا تعقلون )(۲) "ما تحقیقا برای شما کتابی فرستادیم [که ] در آن [وسیله ] تذکر شماست، پس آیا نمی اندیشید؟"

توصیه های مکرر و مؤکد برای اندیشیدن در آیات الهی و همین طور آموختن علم و این که روی گردانان از فراگیری دین، اعرابی و بدوی هستند;(۳) و کسانی که در آموختن دین تلاش نمی کنند، خداوند در قیامت به آنان نظر نخواهد داشت ;(۴) به روشنی نشان از امکان فهم دین از سوی مردم دارد.

اما فهم دین به رغم همگانی بودن و منحصر در گروه خاصی نبودن، بی قاعده و بی ضابطه هم نیست . چنین نیست که بدون توجه به اصول فهم بتوان حقیقت دین را به دست آورد.

دین مجموعه ای از دستورها و سفارشهاست که در طی دوره و زمانی ابلاغ شده است . شرایط و مقتضیات زمان در تشریع آن لحاظ گردیده است . برخی از آن دستورات به صورت کلی است و برخی دیگر جزئی و موردی است . برخی نسخ شده اند و برخی دیگر پیش زمینه هایی دارند که به دست آوردن آنها برای رسیدن به حقیقت لازم است .

طول زمان برای نسل های بعدی و آمیختگی ذهن های مردم هر منطقه ای با آداب و فرهنگ خود، چه بسا تأثیر خود را در فهم متفاوت از دین بر جا بگذارد. در طی زمان ممکن است تحریف ها و جعلیاتی نیز رخ داده باشد. از این رو لازم است کسانی که در زمینه دین به تحقیق می‎پردازند، شرایط لازم را به دست آورند و آنگاه در دین اجتهاد کنند و نظر بدهند; همان گونه که در سایر علوم نیز چنین است .

متأسفانه این هم از عوارض ناپسندی است که در زمینه دین، با همه گستردگی و ابعاد آن، هر کسی بدون داشتن صلاحیت لازم نظر بدهد; در حالی که در زمینه های دیگر معتقد به رأی صاحب نظر و صاحبان تخصص هستند. البته دین از این جهت که همگانی است و همگان به آن علاقه مند هستند و احساس تعلق دارند، با سایر امور تفاوت دارد; اما انتظار این است که در اظهارنظر درباره دین، اصول مسلم و ضوابط اجتهاد و فهم دین رعایت شود و به مقدمات فهم توجه گردد. و هیچ کس نباید بدون داشتن زمینه ها و مقدمات و طی کردن مراحل هر علمی از جمله علم دین، توقع فهمیدن و استنباط صحیحی از دین داشته باشد.

● سهولت دین

دین را خداوند حکیم تشریع کرده است . نوع مردم مخاطب آن هستند و مردم دارای استعدادهای متفاوتی اند. برخی ضعیف و برخی دیگر استعدادی قوی دارند.

دین با رعایت حال نوع مردم تشریع شده است . دین با فطرت انسانها هماهنگ است و بنابراین نمی تواند سخت و پیچیده و فرسوده کننده و رنج آور باشد.

اگر دین تکالیف سختی را برای مکلفان تحمیل کند، موجب فرار مردم از معنویت و در نتیجه نقض غرض می‎شود و نمی تواند به اهداف خود برسد.

فلسفه هماهنگی دین با طبیعت و فطرت انسانها، تربیت آنهاست . سختی و فشار و جبر و اکراه، به دلیل ناسازگار بودن با طبع اولی انسان نتیجه مطلوبی ندارد. خداوند فرموده است : (ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج و لکن یرید لیطهرکم ...)(۶) "خداوند نخواسته است که بر شما دشواری قرار دهد، بلکه خواسته است تا شما را پاک و طاهر بدارد... ." و در آیه دیگری فرموده است : (... و یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث و یضع عنهم اصرهم و الاغلا ل التی کانت علیهم ...)(۷) "[پیامبر] برای آنان پاکی ها را حلال، و ناپاکی ها را حرام می‎گرداند; و از آنان تکالیف مشقت بار و قید و بندهایی را که بر آنها بود، بر می‎دارد... ."

آسانی تکالیف دینی به معنای رفع تکلیف و یا به طور کلی نبودن هیچ گونه سختی و دشواری نیست . تکالیف دینی اصولا با زحمت همراه است و انجام آنها در صورتی که دل در گرو آنها باشد و علاقه درونی به آنها تقویت گردد، لذت بخش خواهد بود. رنج اندک، با لذت عبادت به پیشگاه خداوند نه تنها هموار خواهد شد بلکه چنان تحت شعاع بهجت و نشاط بندگی قرار خواهد گرفت که هیچ احساس بدی وجود نخواهد داشت .

به رغم آسانی نوع تکالیف دینی و اصل سهولت برای بندگان در اعمال دینی، ممکن است تکلیف هایی وجود داشته باشد که یا سخت باشد و یا کسانی نسبت به انجام آنها بی رغبت و بی میل باشند. همین احساس بی میلی خود تکلیف را دشوار می‎کند. خداوند خود از این ناخوشایندی چنین سخن گفته است : (کتب علیکم القتال و هو کره لکم و عسی أن تکرهوا شیئا و هو خیر لکم و عسی أن تحبوا شیئا و هو شر لکم )(۸) "بر شما جنگ و جهاد مقرر شده و آن برایتان ناگوار است، و چه بسا چیزی را ناگوار بدانید و آن به سودتان باشد و چیزی را گوارا بدانید و آن به زیانتان باشد."

باید توجه داشت که اصل تشریع تکلیف، برای صیقل روح و رشد و کمال است ; و چنین مهمی بدون زحمت و رنج میسر نمی شود. ناخوشایندی برخی وظایف دینی مانند تمرین های مداوم یک ورزشکار و یا پرهیز بیمار از چیزهایی است که به آنها علاقه مند است و نمی تواند آنها را مصرف کند، و یا چیزهایی را باید به مصرف برساند که خوش ندارد، و در عین ناخوشایندی، سود و نفع او در پرهیز و یا مصرف آن است . با این همه، سختی تکالیف برای همه نیست و در جایی که سختی تحمل ناپذیر شد تکلیف برداشته می‎شود; و این یک اصل است که هر کسی به اندازه توانش مکلف است .

محمد صالحی

زیر نویسها :

[۱] سوره توبه (۹)، آیه ۱۲۲) .

[۲] سوره انبیاء (۲۱)، آیه ۱۰) .

[۳] کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۱، حدیث ۶ .

[۴] همان، حدیث ۷ .

[۵] برای تفصیل، ر.ک : "پاسخ به پرسشهایی پیرامون مجازاتهای اسلامی"، پاسخ پرسش اول ; همچنین : رساله استفتائات، ج ۲، ص ۵۰۷ - ۵۰۹، سؤال ۲۴۹۲ .

[۶] سوره مائده (۵)، آیه ۶ .

[۷] سوره اعراف (۷)، آیه ۱۵۷) .

[۸] سوره بقره (۲)، آیه ۲۱۶ .

منبع : کتاب اسلام دین فطرت – آیه الله منتظری – ص ۵۴ تا ۶۲

محمد صالحی – ۲۲/۱۰/۸۸

http://mahsan.parsiblog.com/