تفکر جادویی خطرناک

روان شناسان و متخصصان افکار ناخوانده را وسواس فکری و اعمال ناخوانده را وسواس عملی می نامند که برخلاف میل فرد در ذهن او تولید می شود و شخص احساس می کند کنترلی بر آنها ندارد فرد وسواسی می کوشد موارد مزاحم را نادیده بگیرد و از ذهن خود بیرون کند اما اغلب در این مسیر شکست می خورد

روان‌شناسان و متخصصان افکار ناخوانده را وسواس فکری و اعمال ناخوانده را وسواس عملی می‌نامند که برخلاف میل فرد در ذهن او تولید می‌شود و شخص احساس می‌کند کنترلی بر آنها ندارد. فرد وسواسی می‌کوشد موارد مزاحم را نادیده بگیرد و از ذهن خود بیرون کند اما اغلب در این مسیر شکست می‌خورد. وسواس به شدت برای افراد اضطراب‌زاست و می‌تواند آثار مخربی بر زندگی وی داشته باشد. مهم است بدانید که این اختلال تنها مختص بزرگسالان نیست و یک تا سه درصد کودکان نیز ممکن است با مشکلات وسواس درگیر شوند. از آنجا که این اختلال توام با درد، ناراحتی جسمی و فیزیکی خاصی نیست معمولا تا سنین نوجوانی هم برای خود فرد و خانواده و نزدیکانش ناشناخته باقی می‌ماند. اگر این بیماری در همان مراحل اولیه تحت درمان قرار گیرد، آداب رفتاری و رفتارهای اجتنابی، فرصت رشد کردن خواهند داشت و در نتیجه وسواس به دیگر قسمت‌های زندگی فرد وارد نخواهد شد.

در زمینه نمونه‌های وسواس در کودکان، نشانه و علایم و درمان آن با دکتر هایده صابری، متخصص روان‌شناسی گفت‌وگو کرده‌ایم که در زیر می‌خوانید:

وسواس در کودکان چگونه است؟

اختلال وسواس فکری- عملی در کودکان ‌(Obsessive Compulsive Disorder (OCD به اشکال مختلف دیده می‌شود. دکتر هایده صابری وسواس در کودکان را این‌گونه تعریف می‌کند: «وسواس یکسری افکار یا اعمال یا تصویرهای ذهنی ناخوانده است. این افکار و تصاویر ذهنی به صورت نوعی اجبار تجربه می‌شود و فرد نمی‌تواند بر آنها غلبه کند. در کل روان‌شناسان، وسواس در کودکان را تفکر جادویی می‌نامند.» وی معتقد است وقتی کودک از افکار ناخواسته، احساسات منزجرکننده، شرمندگی و حسی مبهم شکایت دارد، به نزدیکان خود این پیام را می‌رساند که دچار اختلال وسواس شده است. تشخیص بیماری وسواس در کودکان مشکل است زیرا شکل‌هایی از وسواس به صورت طبیعی در پیش از هفت سالگی در کودکان دیده می‌شود یا ممکن است کودک از بیان این افکار که گاهی از نظر وی خجالت‌آور است نزد والدین خودداری کند.

دکتر صابری در این زمینه اظهار داشت: «گاهی وسواس در کودک همراه با دیگر اختلالات رفتاری و روان‌شناختی چون افسردگی، اضطراب اجتماعی و اختلالات عادتی مانند ناخن جویدن، تیک، سوءمصرف مواد مخدر و اختلال یادگیری نمایان شود و حتی دیده شده که برخی از کودکان وسواسی، اختلال بیش‌فعالی را نیز داشته‌اند که متاسفانه تشخیص وسواس در کودکان را با مشکل روبه‌رو می‌کند. وی در پاسخ به اینکه اختلال در پسر بچه‌ها شایع‌تر است یا دختر بچه‌ها گفت: «معمولا در پسر بچه‌ها پررنگ‌تر و بیشتر است تا اینکه به سن نوجوانی که می‌رسند آمارشان با دخترها برابر می‌شود. شاید بهتر باشد ، بگوییم وسواس در پسرها زودتر شروع می‌شود.»

● علایم و نشانه‌های وسواس در کودکان

این متخصص کودک نمونه‌های افکار و اعمال وسواسی در کودکان را چنین برمی‌شمارد: «افکاری چون ترس از آلودگی و میکروب، ترس از آسیب به خود و دیگران، نیاز به پرسیدن و اعتراف کردن و گفتن، شستن، چک کردن، تکرار کردن، لمس کردن، شمردن، منظم و احتکار کردن را می‌‌توان از جمله اعمال وسواسی نام برد. اعمال وسواسی تقریبا همیشه با افکار وسواسی همراه هستند اما افکار وسواسی می‌تواند با اعمال وسواسی همراه نباشد. گاهی وقت‌ها کودکان وسواسی آیین‌های عجیبی در کارهای خود دارند مثلا ما کودکی وسواسی داشته‌ایم که وقتی شب می‌خواست به تخت برود اعمال و آیین خوابیدن به جا می‌آورد؛ اینکه چهار بار شب بخیر بگوید، چهار بار چراغ اتاقش را خاموش و روشن کند.

چک کردن یا اشتغال ذهنی با نظم و ترتیب ممکن است زمان زیادی از وقت کودک را بگیرد؛ اینکه کتاب‌ها، مدادها و سایر وسایل حتما با ترتیبی خاص چیده شود و هنگامی‌که این کارها را انجام ندهد مضطرب و ناراحت می‌شود. نشانه‌های وسواس در کودکان ممکن است در برخی زمان‌ها و شرایط تشدید شود مانند شروع سال تحصیلی، جدایی از اعضای خانواده، جدایی پدر و مادر، نقل مکان به یک خانه جدید، تغییر مدرسه و... . در کل متوسط سن بروز وسواس در کودکان بین ۱۰تا ۱۴سالگی است هر چند ممکن است از سن هفت‌سالگی بروز این اختلال را در برخی کودکان ببینیم.» دکتر صابری در مورد تمرکز این دسته از کودکان در کلاس‌های آموزشی معتقد است تمرکز در کودکان وسواسی به علت اشتغال ذهنی به افکار وسواسی پایین است و این مساله می‌تواند کودک را با افت تحصیلی مواجه کند.

● علل وسواس و نقش خانواده در درمان

روان‌شناسان و متخصصان علل گوناگونی را مطرح کرده‌اند. عوامل زیست‌شناختی و روان‌شناختی هر دو در بروز این اختلال نقش دارند. دکتر هایده صابری در این مورد اشاره دارد: «روش‌های فرزندپروری والدین، کنترل بیش از حد، محافظت بیش از حد یا داشتن معیارها و ملاک‌های سختگیرانه و همچنین پذیرش مشروط کودکان می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات اضطرابی در کودکان شود. هرچند گرایش‌های اضطرابی در کودکان می‌تواند هم از طریق الگو‌برداری از والدین و هم به صورت وراثتی از خانواده تاثیر بپذیرد. باید این مساله را یادآور شد که ایجاد یک فضای خانوادگی و اجتماعی گرم، کم تنش، بدون سوءرفتار و احترام به خودمختاری و استقلال کودک می‌تواند از بروز اختلالات روان‌شناختی در کودکان پیشگیری کند. علاوه بر نقش خانواده، مدرسه و جامعه بسیار مهم است.» وی در زمینه برخورد والدین و خانواده با کودکان وسواسی ادامه می‌دهد: «خانواده‌هایی که فرزند وسواسی دارند اکثرا دیده شده که به دو شیوه رفتار می‌کنند؛ یک دسته آنهایی هستند که به اعمال و رفتارهای وسواسی فرزندشان کمک می‌کنند تا اضطراب کمتری را تجربه کنند مثلا وقتی می‌بینند که بچه‌شان در حال شمردن تعداد شستن دست‌هایش است به او یاری کرده و در شمارش سهیم می‌شوند. نوع دیگر برخورد والدین این است که با خشم و پرخاشگری از فرزندشان می‌خواهند از کارها و رفتارهای وسواسی‌شان دست بردارند. تجربه نشان داده است که این دو شکل رفتار والدین و اعضای خانواده به درمان کودک کمک نمی‌کند.

در مورد این بیماری خانواده باید از کمک حرفه‌ای برای درمان فرزندش استفاده و از روش‌های کمکی درمانگر حمایت کند. توصیه می‌کنم زمانی که پدر و مادرها از اختلال وسواس کودکشان مطمئن شدند حتما اولیا و معلمان مدرسه را در جریان بگذارند و اطلاعات و راهنمایی‌های مربوط به این بیماری را در اختیارشان قرار دهند.» پژوهش‌ها و تحقیقات مختلف نشان داده بهترین روش درمان اختلال وسواس استفاده از روش‌های رفتاری -شناختی در ترکیب با دارو درمانی است. در درمان شناختی رفتاری، مشاور در چهار مرحله سعی می‌کند به درمان بپردازد. قدم اول ،آموزش اینکه وسواس چیست که استعاره‌های محبوب کودک را معرفی می‌کند. در گام دوم راهبردهای شناختی یا خودگویی‌های سازنده و مرحله بعدی نقشه موفقیت یا شکست‌ها و قدم آخر رویارویی و بازداری از پاسخ است. وی در پاسخ به اینکه داروهای وسواس برای کودکان در آینده اثرات نامطلوبی در پی دارد، گفت: «طبعا اثرات منفی وسواس بیش از هر دارویی است. کودکان مبتلا به وسواس اگر درمان نشوند در نوجوانی دچار بیماری‌های اضطرابی می‌شوند و به مواد مخدر گرایش پیدا کرده و از ۱۸ سالگی به بعد بیماری افسردگی را تجربه می‌کنند.»

فرزانه نیکروح متین

۶۵۲۷۹;مصاحبه با دکتر هایده صابری در مورد وسواس در کودکان