دیدار تولد خورشید در چارتاقی نیاسر

چارتاقی نیاسر, بنایی باستانی از اواخر عصر اشكانی و یا اوایل عصر ساسانی است این بنا جزو كهن ترین و بزرگترین نمونه های چارتاقی ایران و سالم مانده ترین آنها است بنا با قاعده ای مربع شكل, اما در واقع ذوزنقه ای با اضلاع تقریبی ۱۲ متر است كه برای ساخت آن تنها از سنگ های آهنی رسوبی و ملات گچ ساخته شده است

●چارتاقی نیاسر، میعادگاه معماران و ستاره شناسان

چارتاقی نیاسر، بنایی باستانی از اواخر عصر اشكانی و یا اوایل عصر ساسانی است. این بنا جزو كهن‌ترین و بزرگترین نمونه‌های چارتاقی ایران و سالم مانده‌ترین آنها است. بنا با قاعده‌ای مربع شكل، اما در واقع ذوزنقه‌ای با اضلاع تقریبی ۱۲ متر است كه برای ساخت آن تنها از سنگ‌های آهنی رسوبی و ملات گچ ساخته شده است. سبكی سنگ‌های متخلخل و سختی اندك و انعطاف‌پذیری ملات آن، موجب تحمل زمین‌لرزه‌ها و پایداری بنا در عمر نزدیك به دو هزار سال آن شده است. چهار سوی این بنا همانند دیگر چارتاقی‌ها كاملاً باز بوده و هیچ‌گونه در یا پنجره و بازدارنده‌های دیگری برای ورود به آن، وجود نداشته است.

تا مدت‌ها برپایه روایت‌های داستان گونه كتاب (قم‌نامه) احتمال داده می‌شد كه این بنا آتشكده‌ای از زمان اردشیر ساسانی باشد؛ اما تاكنون شواهد باستان‌شناختی و منابع مكتوب آن را تایید نكرده است. از این بنا نخستین بار توسط هوتوم شیندلر گزارشی مختصر منتشر شد و سپس آندره پ. هاردی بررسی كوتاه مدتی پیرامون آن انجام داد و در مجموعه «آثار ایران» توسط آندره گدار منتشر شد. گدار در توضیح گزارش شیندلر، كاركرد آتشگاهی این بنا را رد می‌كند.

در سال ۱۳۸۰ كاربرد این بنا و نیز دیگر چارتاقی‌های ایران، به عنوان یك تقویم آفتابی یا شاخص اندازه‌گیری زمان با استفاده از تغییرات میل خورشید، توسط رضا مرادی غیاث‌آبادی شناسایی شد. آنگونه كه در نقشه‌های آن دیده می‌شود؛ ساختار تقویمی این بنا به گونه‌ای است كه در آغاز و میانه هریك از فصل‌های سال، پرتوهای خورشید بامدادی به شكلی خاص از میان پایه‌های بنا دیده می‌شده و هنوز نیز دیده می‌شود. دقت محاسبات تقویمی در این چارتاقی در بین دیگر تقویم‌های آفتابی دنیا بی‌نظیر است و نشان‌دهنده توانایی‌های علمی نیاكان ماست.

چارتاقی نیاسر از لحاظ بررسی شیوه‌های معماری در گذشته، شیوه‌های بدیع و مبتكرانه ساخت و ساز تاق‌ها بدون قالب پیش ساخته، روش جالب تبدیل پلان مربع بنا به دایره گنبد آن، تناسب‌های هندسی متوازن و منحصر به فرد در طراحی آن و رعایت تناسب طلایی در اجزای آن، جالب توجه و شگفت‌انگیز است.

ممكن است كه در دوران باستان آیین‌های دینی رروانی نیز در این مكان برگزار می‌شده كه امروز آگاهی چندانی از ان در دست نیست. در آیین زروان حركات خورشیدی و وزش باد كه هر دو تجلی زمان هستند؛ از اهمیت فراوانی برخوردار بوده‌اند. از سوی دیگر وجود عناصر متعدد دیگر در حریم چارتاقی، نشان‌دهنده احترام و تقدس این ناحیه بوده است. چشمه‌ای زلال با درخت چاری كهنسال و مسجدی نوساز بر جای نیایشگاهی باستانی، نمونه‌هایی از آن است.

چارتاقی نیاسر امروزه به یكی از میعادگاه‌های علاقه‌مندان نجوم و ستاره‌شناسی در ایران تبدیل شده است. ارتفاع زیاد نیاسر، آسمان پاكیزه و درخشان، امكانات فراوان، نزدیكی به پایتخت و برخی از شهرهای بزرگ، طبیعت دوست‌داشتنی و از همه مهم‌تر وجود یك بنای علمی باستانی، عواملی برای این انتخاب بوده است.

▪موقعیت چارتاقی در شهر نیاسر:

بنای مذكور در مسیر جاده كاشان به دلیجان و در فاصله حدود ۲۰ كیلومتری از اتوبان قم- كاشان و بر فراز تپه‌ای واقع در منتهی‌الیه جنوب غربی شهر نیاسر واقع است. این اثر در جوار غربی چشمه اسكندریه قرار گرفته و به چارتاقی معروف است.

▪بررسی‌های انجام شده:

بر فراز تپه مرتفعی به نام تالار نیاسر و در كنار چشمه آبی شفاف بنای چارتاقی زیبا و خوش اسلوبی با سنگ‌های تراش ساخه شده كه به عقیده كارشناسان چون در ساختن آن كمال دقت و استادی و دقایق معماری و هندسی به كار برده شده است از سایر چارتاقی‌های معروف عهد ساسانی بهتر و زیبنده‌تر به نظر می‌آید. این آتشكده در سال ۱۳۱۶ هچری مورد بررسی‌های علمی و فنی كاوشگران فرانسوی كه در تپه‌های سیلك كاشان كار می‌كردند قرار گرفته؛ سپس در تاریخ ۱۹ دیماه سال ۱۳۱۷ تحت شماره ۳۱۶ در فهرست آثار باستانی ایران به ثبت رسیده و به سال ۱۳۳۴ به وسیله اداره كل باستان‌شناسی وقت مورد مرمت واقع شده است.

در سال ۱۳۸۴ براساس اشاره‌ای در كتاب تاریخ قم كه دیوار قلعه چارتاقی نام برده، بقایای حصار شناسایی و توسط پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی نیاسر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در حال حاضر چارتاقی نیاسر در ابتدای محور فرهنگی- تاریخی- گردشگری شهر نیاسر تعریف متن و محوطه آن در حال طراحی است.

●معرفی كالبدی بنا:

بنای چارتاقی نیاسر از لحاظ معماری و جنبه فضایی، در دسته بناهای برونگرا قرار می‌گیرد. نكته قابل تامل این است كه در دوره ساسانی هر گاه بناهایی با كاركردهای تشریفاتی ساخته می‌شد حالت قرینه بودن در آن رعایت می‌گردید تا در زمان برگزاری مراسم، كانون توجه در مركز (نقطه قرینه) قرار گیرد.

چارتاقی نیاسر در شكل كلی به صورت یك حجم مكعب خوش تناسب دیده می‌شود كه در چهار طرف آن ورودی‌ها با چهار تاق مازه‌دار ساسانی و نوعی كلیل به نام كلیل پارتی تعریف و احداث گشته است.

▪سازه مصالح:

مصالح به كار رفته در چارتاقی از مصالح بوم آورد می‌باشد. سنگ به كار رفته در بنا از نوع تراورتن می‌باشد كه احتمالاً از معدنی در نزدیكی خود بنا استخراج و استفاده شده است. امروزه نیز معدنی در چند ده متری بنا مشغول به كار است كه سنگ‌هایی مشابه مصالح به كار رفته در بنا را استخراج می‌نماید كه خود تهدیدی برای سایت تاریخی محسوب می‌شود.

نوع ملات استفاده شده در لابلای قطعات سنگ نیاز به تامل دارد زیرا با توجه به مرمت در ادوار گذشته بندكشی از نوع گچ است و امروز هنوز اثری از آنها مشاهده می‌شود، و زیر آن لایه یا لایه‌های قدیمی‌تر وجود دارد كه نیازمند بررسی‌های دقیق است. از طرفی نظراتی مبنی بر استفاده از گل به عنوان ملات در بنا وجود دارد كه این مورد اخیر نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

در رابطه با سازه بنا اینگونه باید گفت كه سازه از كالبد جدا نمی‌باشد و تك‌تك اجزا توأم با هم كار می‌كنند. سازه و ساختار سنگی آن به عنوان انتقال‌دهنده نیروی وزن خود مجموعه عمل می‌نماید.

تاق‌های سنگی در چهار طرف كه به صورت دوگانه بر روی هم قرار گرفته‌اند و تاق بالایی به عنوان تاق‌دزد وظیفه مستهلك نمودن بار اصلی را داشته و لذا به صورت رومی و با دور كم اجرا شده است و تاق زیرین كه به طریقه ضربی (پر) بنا نهاده شده است هم به عنوان انتقال‌دهنده جزیی از نیروی وزن بالا رفتار می‌كند و هم به عنوان تعریف‌كننده ورودی دیده می‌شود.

بعد از اجرای تاق‌ها نوبت به اجرای پوشش سنگی می‌رسد كه در این موقعیت یكی از افتخارات معماری ایرانی در چهار گوشه آن خودنمایی می‌كند و آن هم چهار فیلپوش سنگی است كه وظیفه اصلی انتقال نیروی گنبد سنگی بنا را بر عهده دارند.

اجرای سقفی مدور بر پلان مربع باعث شده برای رسیدن به نتیجه مطلوب چهار فیلپوش به صورت ضربی اجرا شوند و آخرین ردیف قابل مشاهده در فیلپوش‌ها به صورت شاقولی كار شده‌اند كه بیانگر حركت قائم اجرای آن است.

بعد از گوشه‌سازی نوبت به احداث گنبد می‌رسد. براساس شواهد و مدارك به دست آمده در دوره نخستین مرمت كه در سال ۱۳۳۴ انجام گرفته، گنبد به صورت تركین و با تویزه گچی ساخته شده است، امروزه نیز طبق آنچه كه در مرمت نخستین احداث گردیده، تویزه‌های گچی دیده می‌شوند.

بعد از اسكلت‌گذاری گنبد نوبت به اجرای بخش اصلی كار می‌‹سد. براساس عكس‌ها و مدارك قدیمی نحوه چیدمان گنبد و مصالح با آنچه كه امروزه مشاهده می‌شود مغایرت داشته، در اجرای اصلی سنگ به كار گرفته در گنبد به صورت بی‌شكل دیده می‌شود كه توأم با ملات كار شد هاست كه شاید همین نحوه اجرا سبب فرو ریختن آن گردیده است.

اما آنچه كه امروزه حاصل مرمت دوره قبلی است، گنبدی با سنگ‌های قواره می‌باشد كه در بین تویزه‌ها ساخته شده است.

رضا مرادی غیاث‌آبادی- ناصر مشهدی‌زاده

---