پدیده ای به نام «سایبر ژورنالیسم»

اینترنت در دنیای امروز, منشا تحولاتی گسترده در همه عرصه ها شده و به تولد پدیده ای به نام «سایبر ژورنالیسم» منجر شده است که با سرعتی روزافزون, پهنه دنیای ارتباطات را در می نوردد

اینترنت در دنیای امروز، منشا تحولاتی گسترده در همه عرصه‌ها شده و به تولد پدیده‌ای به نام «سایبر ژورنالیسم» منجر شده است که با سرعتی روزافزون، پهنه دنیای ارتباطات را در می‌نوردد. سایبر ژورنالیسم یک واژه کلی است و در عمل شاخه‌ها و رشته‌های متعددی همچون خبرگزاری‌ها، روزنامه‌های آنلاین و وبلاگ‌ها را در پهنه اینترنت در بر می‌گیرد.

در این میان، روزنامه‌نگاری آنلاین به عنوان رشته‌ای جدید در عرصه روزنامه‌نگاری، شرایط و ویژگی‌های خاصی دارد که با روزنامه‌های چاپی و سایر انواع سایبر ژورنالیسم به کلی متفاوت است.

روزنامه‌نگاری آنلاین با ظهور اینترنت در عرصه مطبوعات جهان ظاهر شد و نخستین شماره آن سال ۱۹۹۲ در آمریکا با انتشار شیکاگو آنلاین پا به عرصه وجود گذاشت. پس از آن با گسترش روزافزون اینترنت در پهنه گیتی و تولد سایبر ژورنالیسم، مطبوعات همه نقاط دنیا تلاش کردند تا خود را با این موج فزاینده همراه سازند و امروزه صدها هزار روزنامه آنلاین را می‌توان در وب دید که محیطی مناسب برای مراجعه صدها میلیون بازدیدکننده را فراهم آورده‌اند.

اکنون در حالی که از عمر روزنامه‌نگاری آنلاین در جهان بیش از دو دهه نمی گذرد، اما سرعت حیرت‌آور آن به اندازه‌ای است که بیش از تمامی ۲۰ قرن گذشته در عرصه انتقال اطلاعات و حجم داده‌ها در جهان تاثیر گذاشته است. این اقدام تا بدانجا اهمیت دارد که برخی کارشناسان از آن به عنوان «بزرگ‌ترین تحول تاریخ روشنگری» نام می‌برند.

در این میدان همه به تکاپو افتادند به طوری که از بزرگ‌ترین بنگاه‌های اقتصادی و سازمان‌های سیاسی و فرهنگی گرفته تا افراد ساکن در دورافتاده‌ترین نقاط جهان به ایجاد پایگاه‌های اینترنتی مبادرت ورزیدند. در چنین شرایطی رسانه‌های گروهی و مطبوعات و بویژه روزنامه‌ها که در عصر نبود اینترنت سردمداری عرصه اطلاع‌رسانی را در کنترل خود داشتند نیز برای عقب نماندن از قافله و تأکید بر استمرار موجودیت و موضوعیت خود، اینترنت را از جهات مختلف از جمله انتشار اطلاعات به خدمت گرفتند.

در این مسیر بسیاری از روزنامه‌های جهان در کشورهای مختلف علاوه بر انتشار نسخه‌های چاپی و کاغذی، به انتشار نسخه‌های الکترونیک و مهم‌تر از آن نسخه‌های آنلاین همت گماشتند. نسخه‌های اینترنتی و آنلاین روزنامه‌ها و نشریات علاوه بر این که به دست‌اندرکاران، فرصت اطلاع‌رسانی عادی را می‌داد، زمینه گسترش حجم این اطلاعات و کاهش فاصله زمانی اطلاع‌رسانی را نیز اعطا می‌کرد تا آنها بتوانند به طور لحظه‌ای جدیدترین اطلاعات، اخبار، تحلیل‌ها و تفسیرهای خود از وقایع و رویدادهای جهان را در معرض دید مخاطبان قرار دهند.

علاوه بر آن، اینترنت این فرصت را فراهم آورد تا افراد و موسساتی که در عرصه نشریات کاغذی یارای تحمل هزینه‌های کلان انتشار روزنامه و نشریه را نداشتند به آسانی با ایجاد روزنامه‌ها و نشریات اینترنتی با کمترین هزینه به اطلاع‌رسانی و تحقق اهداف خود بپردازند.

نگاهی کوتاه به شبکه سراسری اینترنتی و فهرست بلند نشریات روزانه، هفتگی، ماهانه و... حاضر در آن که از شمار میلیونی مخاطب و بازدیدکننده نیز برخوردار هستند، همگی حکایت از نقش و اهمیت بسیار بالای پدیده اینترنت در عرصه اطلاع‌رسانی و مهم‌تر از آن درک درست دست‌اندرکاران رسانه‌های جمعی برای استفاده از این پدیده را دارد.

امروزه، به مدد روزنامه‌نگاری آنلاین به راحتی می‌توان آخرین تحولات جهان را به صورت لحظه به لحظه در هر نقطه از زمین پیگیری کرد. روزنامه‌نگاری آنلاین، مرزهای زمان و مکان را در هم شکسته و با سرعتی شگفت‌آور و دگرگونی‌های خیره‌کننده به راه خود ادامه می‌دهد.

ایران از سال ۱۳۸۱ با تولد جام‌جم آنلاین به این قافله پیوسته و با ظهور روزنامه‌‌های آنلاین متعدد دیگری در سال‌های اخیر کوشیده است تا هر چه‌بیشتر خود را با کاروان پیشرفت مطبوعات در جهان همراه سازد.

روزنامه‌های آنلاین اگرچه مطالب روزنامه چاپی موسسه‌ای که به آن وابستگی دارند را در وب منتشر می‌کنند، اما دارای هویت و ماهیتی متفاوت با این روزنامه‌ها بوده و به صورت آنلاین و لحظه به لحظه مهم‌ترین و تازه‌ترین تحولات جهان را در چارچوب خط‌مشی‌های تعیین شده برای روزنامه در محیط وب منتشر می‌سازند. با این تعریف، روزنامه‌هایی که در نسخه‌های الکترونیکی خود صرفا به عرضه مطالب روزنامه چاپی روی محیط وب بسنده می‌کنند، در تعریف روزنامه‌نگاری آنلاین جای نمی‌گیرند.

بهبود روزنامه‌نگاری آنلاین علاوه بر روزنامه‌نگارانی خبره و ماهر، نیازمند مدیرانی آنلاین است

این ویژگی‌ها به «روزنامه‌نگاری آنلاین» ـ که از آن به عنوان سایبر ژورنالیسم نیز یاد می‌شود ـ به‌عنوان پدیده‌ای جدید در دنیای ارتباطات اهمیتی بسیار داده است. این پدیده با برخورداری از امکان انتشار مطالب همچون مطبوعات، انتقال صدا بسان رادیو و پخش تصاویر به شیوه تلویزیون و ارائه امکاناتی فراتر از این رسانه‌ها برای مخاطبان که امروزه به راحتی از طریق اینترنت، در خانه، محل کار و حتی هنگام راه رفتن به وسیله تلفن همراه می‌توانند به آن دست یابند، همگان را به سوی خود کشانده است.

روزنامه‌نگاری آنلاین اکنون با چنان سرعتی در جهان راه خود را می‌پیماید که کارشناسان این رشته از پدیده‌ای به عنوان «موج سوم در نشر آنلاین» و «ژورنالیسم، انقلاب در راه» (شکرخواه: ۱۳۸۴) سخن می‌گویند. پدیده یادشده به معنای آن است که تکنولوژی‌ها و فناوری‌های نوینی در عرصه روزنامه‌نگاری سایبر جهانی در راه است که سرعت و کیفیت مطالب و انتشار روزنامه‌های آنلاین را به‌گونه‌ای انقلابی، دگرگون خواهد کرد.

متاسفانه، یکی از مشکلاتی که از زمان ظهور پدیده روزنامه‌نگاری آنلاین و راه‌اندازی این روزنامه‌ها در ایران به وضوح در کشور ما به چشم می‌خورد، فقدان کسانی است که این دانش‌ها را توامان در اختیار داشته و بتوانند از آن در روزنامه‌های آنلاین ایران بهره بگیرند. کسانی که اکنون در این روزنامه‌ها در ایران فعالیت می‌کنند، یا روزنامه‌نگارانی هستند که سال‌ها در روزنامه‌های چاپی مشغول بوده‌اند و در تحصیلات دانشگاهیشان رشته‌های مختلف ارتباطات اعم از روزنامه‌نگاری، ارتباطات اجتماعی، تحقیق در ارتباطات اجتماعی یا روابط عمومی، اینترنت و فناوری‌های نوین ارتباطی، جایی نداشته است یا مهندسان اغلب جوانی هستند که با پشتوانه دانش فنی و علاقه شخصی خود، بدون آن‌که آگاهی چندانی از روزنامه‌نگاری حرفه‌ای داشته باشند، به فعالیت در آن پرداخته‌اند. روشن است که کمبودهای هر یک از دو گروه، به عنوان یک نقص و مانع جدی در راه تکامل روزنامه‌نگاری آنلاین در ایران عمل خواهد کرد، آن‌گونه که تا امروز شاهد بوده‌ایم.

نتایج یک بررسی علمی که برای تدوین پایان‌نامه کارشناسی ارشد روزنامه‌نگاری با عنوان «چالش‌های روزنامه‌نگاری آنلاین در ایران» در سال ۱۳۸۷ انجام دادم، به روشنی نشان می‌دهد روزنامه‌نگاران آنلاین در ایران از دانش و مهارت کافی در این زمینه برخوردار نیستند و این حوزه برای تامین نیروهای خود بیشتر بر حوزه روزنامه‌نگاری سنتی متکی است.

البته، در این زمینه این روزنامه‌نگاران نیستند که باید مسوولیت این کمبود و نارسایی‌ها را بر عهده بگیرند، بلکه دانشگاه‌ها، سازمان‌های خبری، موسسات مطبوعاتی و نهادهایی هستند که از نظر قانونی باید نسبت به پرورش نیروهای متخصص و حرفه‌ای برای رسانه‌های کشور اقدام کنند اما در این زمینه کوتاهی می‌ورزند.

از سوی دیگر، بهبود روزنامه‌نگاری آنلاین علاوه بر روزنامه‌نگارانی خبره و ماهر نیازمند مدیرانی آنلاین و متخصص در این عرصه است. مادامی که مدیران موسسات مطبوعاتی نخواهند یا نتوانند اهمیت این نوع روزنامه‌نگاری را دریابند و با نگاهی سنتی به روزنامه‌نگاری مدرن نگاه کنند، نمی‌توان امید چندانی به بهبود وضعیت آن داشت.

محمدرضا نادری گیسور