لقاح مصنوعی از دیدگاه حقوقی

امروزه لقاح مصنوعی ۱ یا تولید كودكان آزمایشگاهی در بسیاری از كشورهای جهان مطرح شده است و ازنظر علوم تجربی با هیچ مشكل یا ابهامی روبرو نیست ,اما ازنظرخلاق و حقوق با ابهامات و مشكلاتی مواجه است

امروزه لقاح مصنوعی ۱ یا تولید كودكان آزمایشگاهی در بسیاری از كشورهای جهان مطرح شده است و ازنظر علوم تجربی با هیچ مشكل یا ابهامی روبرو نیست ،اما ازنظرخلاق و حقوق با ابهامات و مشكلاتی مواجه است . تلاش ما بر این است ضمن طرح دیدگاههای حقوقدانان و فقهاء عظام راه حلهائی كه در تعدیل نظرات مخالف با روشهای فوق موثر است مطرح و تبیین نمائیم ،در این رابطه مقدمتا" به تشریح روشهای موجود جهت ایجاد كودكان آزمایشگاهی پرداخته سپس دیدگاههای حقوق فقهی موجود را بررسی می نمائیم و در پایان باتحلیل دیدگاهها می كوشیم تا با توسل به عمومات فقهی و استمداد از روح قانون نظریاتی كه با اصول و قواعد حقوق و اخلاق از یك طرف و با مصالح افراد در جوامع بشری سازگارتر است ارائه نموده و حتی المقدور در رفع این خلاءقانونی به ویژه در قلمرو نظام حقوقی حاكم بر جامعه ایران پیشنهادهائی را مطرح سازیم ۰

بخش نخست :شرح روشهای موجود جهت تولید نسل از طریق غیر طبیعی در روزگار ما با كمك تسهیلات چشمگیری كه دانش پزشكی در اختیار بشریت معاصر قرار داده ، با روشهای متنوعی می توان به تولید نسل به طور مصنوعی پرداخت ۰

از بین روشهای متنوع مزبور دو طریقه زیر بیشتر متداول است .

۱- از طریق تلقیح داخلی

۲- از طریق تلقیح خارجی

روش نخست : در روش نخست عمل بارور شدن و پرورش نطفه داخل رحم انجام می شود اما بر حسب اینكه بین صاحبان نطفه (زن و مرد ) رابطه زوجیت یا زناشوئی مشروع موجود بوده و یا چنین ارتباطی وجود نداشته باشد این روش به دو صورت لقاح همگون یا تلقیح بین همسران و لقاح ناهمگون و تلقیح بین افراد بیگانه تقسیم می گردد لقاح همگون یا تلقیح بین همسران

در تلقیح مصنوعی همگون پای شخص ثالث در میان نیست نطفه (اسپرم ) مرد را به نحوی بدست آورده و آنرا در رحم همسرقانونی او وارد می كنند.معمولا"توسل به این روش آنگاه صورت می گیرد كه توسل به روشهای متداول یعنی مقاربت دو همسر بامشكلات فیزیكی از قبیل :غیرقابل نفوذبودن دهانه رحم یا كمی اسپرم ویاناتوانی جنسی مردیا انزوال زودرس مواجه است و تلاشهای پزشكان یا روانپزشكان مجرب درمان این گونه نارساییها و بیماریها موثر واقع نمی گردد ۰ در تلقیح بین همسران به یكی از دو طریق اقدام می شود ۰

گاهی همسران خود در انجام این عمل مباشرت داشته و بادخالت دادن دیگران در گرفتن اسپرم یا تخمك مرتكب اقدام خلاف اخلاقی نمی شوند ۰گاهی نیز در مسیر عمل ، دیگران به عنوان متخصص و غیره دخالت می كنند كه ممكن است بعضا" مرتكب اعمال غیرمجاز یا خلاف شرع نیز بشوند ۰

لقاح ناهمگون یا تلقیح بین دو بیگانه

در این روش ، در مرحله باروری و پرورش نطفه ، علاوه بر زن یا شوهر پای ثالثی نیز در میان است . بدین توضیح كه :گاهی نطفه مرد با تخمك همسر او ممزوج شده و نطفه بارور شده در رحم زن ثالثی بودیعه سپرده می شود ۰ گاهی نطفه (اسپرم ) مرد با تخمك زن بیگانه ای ممزوج شده و این نطفه بارور شده در رحم همسر و یا بیگانه پرورش می یابد ۰

گاهی نیز نطفه مرد بیگانه با تخمك همسر ممزوج شده و این نطفه در رحم همسر یا بیگانه ای پرورش می یابد ۰ بنابراین قطع نظر از انواع نادر لقاح مصنوعی داخلی اعم از همگون و ناهمگون لقاح مصنوعی به روش داخلی به یكی از چهار طریق فوق الذكرامكان تحقق دارد كه در بخش دوم به بیان احكام فقهی و حقوقی این موارد خواهیم پرداخت ۰

روش دوم : در این روش عمل بارور شدن و یا پرورش نطفه در محیطی خارج از رحم شبیه لوله های آزمایشگاهی و امثال آن انجام میشود

بنابراین بعضی از همین كودكان كه نطفه آنها خارج از رحم در محیطی شبیه لوله های آزمایشگاهی بارور و نگهداری می شوندبه محیط رحم منتقل می شوند ،امانه رحم مادر و صاحب تخمك بلكه به رحم زنانی دیگر و در آنجا نگهداری و پرورش می یابند كه اینگونه زنان ممكن است با شوهر (صاحب نطفه ) رابطه زناشوئی داشته و همسر دوم آنان باشند و ممكن است با مرد صاحب نطفه زوجیت نداشته و با او بیگانه باشند ۰ آنچه در چهارچوبه این نوشتار بررسی و تشریح شده و مقررات حقوقی و فقهی آن تا حدودی تبیین ومشخص می گردد این گونه كودكانند ۰ به عبارت دقیقتر در این نوشته عمدتا" سوالات زیر مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است .

آیا وارد كردن نطفه مرد به رحم همسر او از طرق غیر طبیعی مجاز است ؟ اگر مجاز است آثار حقوقی آن چگونه است ؟

آیا پرورش نطفه بارور شده دو همسر خارج از رحم جایز است ؟اگر جایز است آثار حقوقی آن كدامند ؟

آیا وارد كردن جنین (نطفه بارور شده ) دو همسر به رحم زن ثالثی جایز است ؟ در نهایت آیا وارد كردن نطفه مرد به رحم زن اجنبی مجاز است ؟

بررسی دیدگاههای حقوقی و فقهی در مورد لقاح مصنوعی

قسمت اول : احكام لقاح مصنوعی و نسب طفل حاصل از نطفه بارور شده یا پرورش یافته دو همسر از طریق غیر طبیعی

این گونه كودكان به یكی از دو طریق ممكن است تولید گردند ۰

الف : طفل حاصل از لقاح غیر طبیعی (بین زوجین ) و پرورش یافته در رحم مادر

هر گاه به دلیل ناتوانی جنسی زن و مرد یا دلایل دیگر امكان مقاربت و استفاده از روشهای طبیعی جهت باردار شدن همسر از روشهای غیر طبیعی از قبیل تزریق اسپرم مرد به زن و امثال آن استفاده كرد ۰ در اینجا بیان احكام وضعی و تكلیفی این اقدام مد نظر است .

حكم تكلیفی : در جواز این گونه تلقیح بین حقوقدانان و فقهای معاصر اختلاف چندانی وجود ندارد ۰ تنها عده معدودی از فقهاءنظر به عدم جواز دارند ۰مشهور معاصرین از فقهاء و قاطبه حقوقدانان این گونه تلقیح را مجاز شمرده اند ۰

زیرا از این رهگذر هیچ خدشه ای به اصول و قواعد حاكم بر روابط مشروع زوجین وارد نمی گردد و علاوه بر انطباق عمل بامنطق عقل و مقبولیت اجتماعی و حفظ مصالح عمومی ، روایت یا دلیل شرعی دیگری از كتاب و سنت آن را نفی ننموده است . مهمترین دلیلی كه فقها ء به آن استناد كرده اند اصاله الاباحه است . نكته ای كه همه فقهاء بر آن وحدت نظر دارند اینكه در جریان باروری نطفه به روشهای مصنوعی ارتكاب اعمالی خلاف ضوابط عفاف مجاز نبوده و مشروعیت هدف ، وسیله نامشروع را موجه نمی سازد.

حكم وضعی : طفل ناشی از این روش

در خصوص قانونی بودن نسبت طفل ناشی از روش مذكور اختلاف نظر كمتر است ، به عبارت دیگر با اینكه از نظر احكام تكلیفی در روش فوق اختلاف نظراتی وجود دارد اما از نظر نسب طفل و مشروعیت آن و الحاق نسب او به زوجین اختلاف نظر بسیار كمتر است ،چون حتی صاحبنظران یا فقهائی كه عمل لقاح مصنوعی به روش فوق را مجاز نمی دانند در مشروعیت نسب ناشی از این روش تردیدی ندارند، زیرا طفل مزبور كلیه شرایط لازم جهت الحاق نسب قانونی به صاحبان نطفه از قبیل وجود رابطه زوجیت مشروع بین مرد و زن و تولد طفل در دوران زوجیت با رعایت دوران حمل و سایر امارات نسب را واجد است .تنها ایرادی كه بر این نوع از تولید نسل ممكن است وارد گردداین كه در این وضعیت از روش متداول یعنی مقاربت بین دو همسر تبعیت نشده است ،در حالی كه كمتر كسی مقاربت را طریقه منحصر ایجادنسبت مشروع محسوب داشته است به ویژه كه درمشروعیت نسب كودكانی كه ازتفخیذ دو همسر متولد می شوند و حتی كودكان ناشی از وطی به شبهه تردیدی وجود ندارد.

ب - طفل حاصل از جنین بارور شده یا پرورش یافته دو همسر خارج از رحم مادر

---