کاوش مریخ, کشف زمین

شناخت کامل تر فضا و برنامه های فضایی در آستانه هفته جهانی فضا

در سال ۱۹۹۹ مجمع عمومی سازمان‌ملل متحد به قطعنامه‌ای رای داد که در آن، فاصله روزهای چهارم تا ۱۰ اکتبر هر سال را به‌عنوان هفته جهانی فضا معرفی و تصویب کرد. پشت‌پرده تصویب این قطعنامه، بحث‌های داغی وجود داشت که یکی از آنها به تعیین زمان این بزرگداشت می‌رسید. از یک سو برخی از کشورها معتقد بودند مهم‌ترین روز برای گرامیداشت چنین مناسبتی چهارم‌اکتبر است؛ سالگرد روزی که در سال ۱۹۵۷ اسپوتنیک–۱، اولین ماهواره ساخت دست بشر قدم به مدار زمین گذاشت. از سوی دیگر برخی دیگر از کشورها و از جمله ایالات متحده معتقد بودند باید روز ۱۰ اکتبر را که سالگرد تصویب معاهده اصول بهره‌برداری کشورها از فضای ماورای جو در سال ۱۹۶۷ است، به‌عنوان روز بزرگداشت فضا انتخاب کرد و درنهایت با پادرمیانی برخی از کشورها و از جمله ایران به جای یک روز، یک هفته در فاصله زمانی میان این دو رویداد، به‌عنوان هفته جهانی فضا انتخاب شد.

این روز بهانه‌ای است برای تشویق، آموزش و حمایت از فعالیت‌های مرتبط با کاوش‌های فضایی در سراسر جهان. در این هفته، در نقاط مختلف جهان برنامه‌های متعددی با همکاری مراکز علمی و ترویج علم به این مناسبت برگزار می‌شود تا مردم را با اهمیت کاوش‌های فضایی بیشتر آشنا کند؛ برنامه‌هایی که از جشنواره‌های مستندهای علمی تلویزیونی تا سخنرانی‌ها، نمایشگاه‌ها، بازدید از موزه‌های علم، مسابقات مرتبط (نظیر مسابقات موشک‌های آبی) رصد آسمان و... را در بر می‌گیرد. چند سالی است که در ایران نیز به هفته جهانی فضا به طور جدی توجه می‌کنند. اگرچه از ابتدای تصویب این برنامه، سمینارها و برنامه‌های علمی در مراکز فعال ایران در حوزه فضایی نظیر سازمان سنجش از دور، پژوهشگاه هوا فضا، سازمان هواشناسی و... برگزار می‌شد، اما با تشکیل سازمان فضایی ایران، بخش ترویجی نیز مورد توجه جدی قرار گرفت و با برگزاری اولین جشن عمومی فضا با همکاری مشترک سازمان فضایی ایران، شاخه آماتوری انجمن نجوم ایران و رصدخانه زعفرانیه تهران، تجربه و سابقه برگزاری برنامه‌های عمومی و ترویجی نجوم وارد داستان هفته فضا شد و از آن پس، این مراسم همه ساله به‌طور منظم در نقاط مختلف کشور برگزار می‌شود.

هفته فضا بهانه و فرصتی برای یادآوری اهمیت و ضرورت‌های پیش روی ما در زمینه فضاست. اما آیا فضا واقعا برای ما اهمیت دارد؟ اصلا چرا باید به‌طور ویژه به آن پرداخت یا برای تشویق مردم برای شناخت بیشتر فضا، تا این حد تلاش کرد؟ زمانی که به فضا فکر می‌کنیم، عموما یاد سفرهای فضایی می‌افتیم، یاد قدم کوچکی که «نیل آرمسترانگ» بر سطح ماه برداشت تا جهشی غول‌آسا را برای بشریت، رقم بزند یا یاد خروش شاتل‌های فضایی هنگام پرواز از سکوی پرتاب می‌افتیم، با آن رد غلط دودی که در پی آن روان می‌شد یا یاد ایستگاه بین‌المللی فضایی. شاید به یاد سفر خاطره‌انگیز «انوشه انصاری» به فضا بیفتیم یا شاید ذهنمان به سراغ رویای سفر به مریخ برود.

همه اینها درست و مهم است، اما واقعیت این است که فضا و صنایع فضایی آنچنان وارد تار و پود زندگی روزمره ما شده است که به زحمت می‌توانیم حتی متوجه حضور آن شویم. زمانی که به اخبار پیش‌بینی هوا نگاه می‌کنیم، زمانی که در هنگام بروز حادثه‌ای طبیعی، مانند زلزله می‌خواهیم کمکی به یک ناحیه ارسال کنیم، زمانی که در خودرو نشسته و از طریق تلفن هوشمند خود یا تجهیزات خود اتومبیل، نشانی مقصدمان را روی نقشه جی‌پی‌اس می‌خوانیم، زمانی که از طریق ماهواره‌های مخابراتی، صدا و تصویر را دریافت یا ارسال می‌کنیم، زمانی که معادن جدیدی را زیر سطح زمین کشف می‌کنیم و حتی زمانی که به سراغ کاوش‌های باستان‌شناسی می‌رویم، مستقیم یا غیرمستقیم در حال استفاده از دستاوردهای صنایع فضا و محصولات جنبی آن هستیم. در این دوره دیگر سوال درباره اینکه آیا فضا و حضور در آن اهمیت دارد یا نه، سوالی بی‌مورد است و سوال باید به نحوه و چگونگی حضور در فضا تغییر کند.

فضا و صنایع فضایی و کاوش‌های فضایی، در عین حال که فوق‌العاده مهم و برای ادامه حیات مدرن ما ضروری هستند، حوزه‌های فوق‌العاده‌ گران و در عین حال زمان‌بری به‌شمار می‌روند، حوزه‌هایی که برداشتن کوچک‌ترین گام‌ها در آن مسیر، نیازمند پیش‌زمینه‌های فوق‌العاده پیچیده و استفاده از تخصص‌های متعدد است. متخصصان رشته‌های مختلف باید برای انجام یک پروژه فضایی گرد هم بیایند، برنامه‌ریزی دقیقی درباره آن پروژه صورت بگیرد و هزینه زیادی در بازه زمانی نسبتا قابل توجهی، به آن اختصاص پیدا کند، از سوی دیگر برخی از تحقیقات و کاوش‌ها و آزمایش‌های فضایی، پیش از آنکه راه خود را به زندگی روزمره مردم باز کنند، سال‌ها باید در مرحله آزمایشی به سر ببرند و شاید منافع بالقوه آنها در نگاه اول آشکار نشود. همین مساله باعث می‌شود تا اهمیت ترویج فضا برجسته‌تر شود. مردم اگر با ماهیت و اهمیت برنامه‌های فضایی آشنایی نداشته باشند، به‌راحتی از آن زده می‌شوند و با توجه به هزینه‌بر بودن آن، از خود سوال ‌می‌کنند چرا باید چنین هزینه‌های زیادی را برای پروژه‌هایی صرف کرد که دستاوردی برای زندگی روزمره ما ندارد؟ نتیجه‌ چنین سوال‌هایی را شاید بتوان در نتیجه انتخابات دید. ممکن است مردم در هنگام رای دادن، سیاستمدارانی را انتخاب کنند که ترجیح می‌دهند برای جلب رای مردم، اعلام کنند چنین بودجه‌هایی را صرف زندگی روزمره مردم می‌کنند مثل کم‌کردن مالیات‌های آنها یا افزایش بیمه‌های درمانی. به این ‌ترتیب پروژه‌های بزرگ و درازمدت که می‌تواند نقش کلیدی در آینده ما بازی کند، روی زمین می‌ماند. به همین دلیل باید با ترویج و توضیح اهمیت برنامه فضایی، مردم را نسبت به آن علاقه‌مند نگه داشت. اما این موضوع، تنها مساله پیش‌رو نیست. مساله دیگری که وجود دارد، نیروها و افرادی است که باید برنامه‌های فضایی را دنبال کنند.

بخش عمده‌ای از فعالیت‌های فضایی روی شاخه‌های علوم پایه بنا شده است. بدون سرمایه‌گذاری روی علوم پایه، برنامه‌های فناوری‌های پیشرفته و از جمله فناوری‌های فضایی دچار مشکل خواهند شد. در سال‌های اخیر یکی از نگرانی‌های اصلی در ایالات متحده، کاهش سطح آموزشی دانش‌آموزان در زمینه علوم پایه بوده است. یکی از اهداف برنامه‌های ترویجی در زمینه فضا، برای دانش‌آموزان و خانواده‌های آنها این است که افق پیش روی این حوزه‌ها را (که می‌تواند در زمینه صنایع فضایی باشد) به آنها نشان داده و آنها را به تحصیل و مطالعه دقیق‌تر و مشتاقانه‌تر در آن رشته‌ها دعوت کند. ناسا شاید معروف‌ترین سازمان فضایی جهان باشد و به نظر بیاید که نام آن به خودی خود، منبع الهام و جذب علاقه‌هاست، اما همین سازمان برای اینکه بتواند توجه بیشتری را در بین دانش‌آموزان و کودکان جلب کند، حاضر است مشارکت‌های عجیب و غریبی انجام دهد تا تعداد بیشتری از مردم و نوجوانان با نام این سازمان آشنا شوند. یکی از کارهای ناسا، مشارکت در پروژه‌های ساخت فیلم‌های سینمایی علمی‌-تخیلی هالیوودی است. هدف مشارکت ناسا در فیلمی مانند «ترانسفورمرز»، این نیست که مستقیم و از طریق فیلم، دست به ترویج علم بزند بلکه می‌خواهد روی موفقیت و مخاطب فیلم سوار شود و نام خود را به گوش علاقه‌مندان برساند، البته ترویج علم و به طور خاص، ترویج فضا نیز مهارت‌ها و تخصص‌های خاص خود را می‌طلبد و اگر درست انجام شود، سود آن فقط به حوزه فضا محدود نمی‌شود. از دل ترویج فضا و بهانه‌ای مانند هفته فضا، می‌توان به طور عمومی‌تر، دست به ترویج علم زد. مفاهیم علمی و روش علمی را آموزش داد، به زبان مردم و نوجوانان راه و روش دنیای پرهیجان علم را توضیح داد و آنها را به دنیای علم علاقه‌مند کرد. به همین دلیل در همه جای جهان، از چنین فرصت‌هایی، بهترین استفاده می‌شود. دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و به‌خصوص سازمان‌های مرتبط، درهای خود را به روی مردم و به‌خصوص دانش‌آموزان و والدین آنها باز می‌کنند. برنامه‌های عمومی برای مردم برگزار می‌شود، تلویزیون برنامه‌هایی به این مناسبت (نظیر جشنواره‌ای از مستندهای مرتبط) برگزار کرده و فرصتی برای صحبتی عمومی درباره موضوع مهم فضا ایجاد می‌شود. این داستان در ایران و در سال‌های اخیر، اهمیت صدچندانی یافته است. ایران در سال‌های اخیر برنامه فضایی فعالی را دنبال کرده که هم در بخش ساخت ماهواره و هم در بخش پرتاب‌ موجودات زنده و هم در بخش پیشران‌ها، مورد توجه قرار داشته است. اما این برنامه هنوز برای مردم شفاف نیست، سوال‌های زیادی درباره چرایی حضور ایران در فضا و آینده برنامه فضایی وجود دارد و برنامه‌ای مانند هفته فضا، بهترین زمان برای ارتباط و صحبت‌کردن با مردم است تا مسوولان برنامه فضایی کشور، اگر برنامه مشخصی دارند، آن را به مردم معرفی و از آن دفاع کنند.

امسال هفته فضا با شعار و زمینه «کاوش مریخ، اکتشاف زمین» برگزار می‌شود. اما برای ایرانیان شاید در کنار تم اصلی این برنامه، ضرورت بسیار مهم دیگری نیز وجود داشته باشد. برخی از سوال‌های مهمی که در مقابل مسوولان برنامه غیردفاعی فضایی ایران قرار دارد، از این قرار است: اولویت ایران برای حضور در فضا چیست؟ آیا ایران می‌خواهد تنها روی فناوری‌هایی تمرکز داشته باشد که با محوریت مشاهده زمین طراحی می‌شوند؟ آیا ایران قصد مشارکت در برنامه‌های بین‌المللی فضایی را دارد؟ آیا ایران می‌خواهد در زمینه کاوش رباتیک کیهان، برنامه فضایی داشته باشد؟ آیا ایران قصد دارد با اعزام انسان به فضا، در راه مشارکت در برنامه‌های سرنشین‌دار فضایی، قدم بگذارد و اگر پاسخ مثبت است با کدام هدف و برنامه؟ چه نهادی قرار است مسوولیت برنامه‌های فضایی ایران (در بخش غیردفاعی) را بر عهده داشته باشد؟ آیا ایران می‌خواهد سازمان فضایی را به زیرمجموعه‌ای از وزارت مخابرات برگرداند یا سازمان فضایی مستقل و قدرتمند و فرادستی را ترجیح می‌دهد؟ اینها سوال‌های مهمی است که در آستانه هفته فضا، پیش روی ما قرار دارد. پاسخ به این سوال‌ها، به‌خصوص در آغاز کار دولت جدید، ضرورتی تاریخی دارد.

نباید فراموش کرد که برنامه‌های فضایی به همان اندازه که مهم و حیاتی است، به همان اندازه بر مبنای برنامه‌ریزی و مدیریت درازمدت انجام می‌شود. آنچه امروز، ریشه‌اش نهاده می‌شود، ممکن است نخستین نتایجش را در دهه آینده، به بار آورد، باید نگاه حاکم به برنامه فضایی فرادولتی باشد. هفته فضای امسال می‌تواند فرصت مناسبی باشد که دولت جدید (که به نظر می‌رسد قصد تغییر رویه برنامه‌های فضایی قبلی را دارد)، برنامه‌اش را برای حداقل هشت سال آینده و افق درازمدت آن، بیان کند. انسان مدت‌هاست که نیاز به حضور در فضا را احساس می‌کند. نسل آینده، بیش از ما به فضا وابسته خواهد شد و غفلت امروز ما می‌تواند باعث شود در آینده از نیازهایی مهم و حیاتی عقب بمانیم. در دنیای امروز فعالیت‌های فضایی اگرچه به‌عنوان نشانی از پیشرفت فنی و تکنولوژی و همچنین نشانه‌ای از غرور ملی مطرح می‌شود، اما خیلی زودتر از آنچه فکرش را بکنید، این موضوع به ضرورتی برای زندگی روزمره ما تبدیل می‌شود و به همین دلیل، هفته فضا را باید گرامی داشت و از این فرصت استفاده کرد.

پوریا ناظمی