بوتو پاکستان و گذار ناگزیر به دموکراسی

«دموکراسی ترور شد» عنوان تیتری بود که بیشتر رسانه های جهانی در واکنش به ترور و مرگ بی نظیر بوتو نخست وزیر پیشین پاکستان به شکلی برجسته منتشر کرده بودند اگر اندکی به عقب بازگردیم متوجه این نکته خواهیم شد که ترور بوتو در شرایطی رخ داد که پاکستان دوران گذار ناگزیر به دموکراسی را طی می کرد

«دموکراسی ترور شد» عنوان تیتری بود که بیشتر رسانه های جهانی در واکنش به ترور و مرگ بی نظیر بوتو نخست وزیر پیشین پاکستان به شکلی برجسته منتشر کرده بودند. اگر اندکی به عقب بازگردیم متوجه این نکته خواهیم شد که ترور بوتو در شرایطی رخ داد که پاکستان دوران گذار ناگزیر به دموکراسی را طی می کرد. از چند ماه قبل به ویژه از زمان برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ششم اکتبر ،۲۰۰۷ دیگر کمتر خبری از جنس فعالیت های شریعت خواهان تندرو شنیده می شد که آخرین بار با تجمع در مسجد سرخ در اسلام آباد و حمله به افراد، مغازه ها و ساختمان های دولتی، همه توان و نفوذ خود را به آزمون گذاشتند. از سوی دیگر ناکامی پرویز مشرف رییس جمهوری پاکستان در مبارزه با تروریسم و برچیدن پایگاه های القاعده و طالبان و همچنین دخالت نظامیان در امور غیرنظامی، میزان پذیرش اقدامات نظامیان در داخل پاکستان را به پایین ترین سطح در تاریخ ۶۰ ساله پاکستان رسانده است.

اعتراض های مخالفان به منصب نظامی مشرف در کنار ریاست جمهوری اش را نیز باید به این موضوع اضافه کرد. در این کشمکش، ارتش که دولت را در دست داشت ناگزیر شد برای جلوگیری از تخریب بیشتر وجهه داخلی و خارجی خود چاره ای بیندیشد و به همین دلیل چاره را در تغییر چهره دولت نظامی دید.

افزایش عدم مقبولیت مشرف در داخل و تردیدهای خارجی درباره کارایی او در مبارزه جدی با تروریسم در خاک پاکستان، زمینه را برای بازی سیاستمداران غیرنظامی اما شناخته شده احزاب هموارتر کرد. مقامات امریکایی نیز که از زمان حملات ۱۱ سپتامبر میلیون ها دلار به پاکستان برای مبارزه با تروریسم کمک کرده اند، خطاب به مشرف تاکید کرده بودند که برای مبارزه با تروریسم، دولت مردمی که رهبران احزاب در آن حضور داشته باشند بهتر عمل می کند.

به همین دلیل بود که مشرف نتوانست توصیه های واشنگتن درباره ضرورت بازکردن فضای سیاسی و تقسیم قدرت با احزابی چون حزب مردم به رهبری بوتو را نادیده بگیرد. پس از این تحولات بازی دموکراسی رفته رفته گرم شد و مخالفان با تکیه بر قانون اساسی پاکستان تاکید داشتند که یک نظامی در حال خدمت نمی تواند همزمان سمت ریاست جمهوری را نیز عهده دار باشد.

در نهایت مشرف که با کودتای نظامی در سال ۱۹۹۹ قدرت را به دست گرفته بود مجبور شد یونیفورم نظامی را از تن درآورده و تنها به عنوان رییس جمهور فعالیت های سیاسی اش را ادامه دهد. ترک سمت فرماندهی ارتش از جمله شرط های بوتو برای تقسیم قدرت با مشرف بود. بوتو بدون تردید یکی از مهم ترین بازیگران صحنه سیاست پاکستان بود. او در طول هشت سالی که در تبعید خود خواسته در دوبی و انگلیس به سر می برد چندین بار به صورت محرمانه با مشرف بر سر تقسیم قدرت مذاکره کرد. قرار بود در صورت انتخاب مشرف به ریاست جمهوری، بوتو از سوی او به عنوان نخست وزیر به پارلمان معرفی شود. بوتو لیست بلندبالایی از خواسته ها را روی میز گذاشته بود که از آن جمله رفع موانع قانونی برای نخست وزیر شدن او برای سومین بار و نیز سلب اختیار از رییس جمهور برای انحلال پارلمان بود.

● بازگشت مرگبار

بوتو که پس از متهم شدن به فساد مالی و برکناری از سمت نخست وزیری و در پی کودتای پرویز مشرف در سال ۱۹۹۹ به تبعیدی خود خوانده در لندن و دوبی رفته بود ۱۸ اکتبر ۲۰۰۷ پس از ۸ سال به پاکستان بازگشت. بوتو پیش از عزیمت در فرودگاه دوبی به خبرنگاران گفته بود بازگشت به پاکستان چیزی است که او و دوستداران دموکراسی و حقوق بشر منتظر آن بوده اند. بوتو تاکید کرده بود که بازگشت وی به پاکستان یک نقطه عطف است و بازگشت از دیکتاتوری به دموکراسی و از خشونت به صلح است. این در حالی بود که مقام های پاکستانی خواهان تاخیر در بازگشت بوتو به این کشور شده و گفته بودند باید وی منتظر رای دادگاه عالی در خصوص مشروعیت عفو او و تایید اعتبار پیروزی مشرف در انتخابات ریاست جمهوری از سوی دادگاه عالی پاکستان باشد. اما بوتو با تاخیر در بازگشت مخالفت کرد. بوتو سرانجام در ۱۸ اکتبر در حالی که ده ها هزار تن از هوادارانش به سوی کراچی حرکت کرده بودند تا از او استقبال کنند به پاکستان بازگشت اما او ترجیح داده بود به جای اسلام آباد پایتخت، در کراچی فرود بیاید. بازگشت بوتو پس از هشت سال، بدون حادثه نبود و تنها ساعاتی پس از ورود وی به کراچی به کاروان حامل او حمله تروریستی شد. اگرچه بوتو از آن جان سالم به در برد اما این حمله بیش از ۱۳۰ کشته برجای گذاشت. این در حالی بود که بوتو قبل از بازگشت، در فرودگاه دوبی به خبرنگاران گفته بود: «تهدیدهای زیادی برای ترساندن من و هوادارانم به کار گرفته شده اما مسلمانان می دانند اگر زنی را مورد حمله قرار دهند به جهنم خواهند رفت.» بازگشت بوتو قرار بود موقعیت مشرف را به عنوان متحد امریکا تقویت کند. برای همین بود که واشنگتن و لندن از این حرکت حمایت کردند. براساس آن طرح قرار بود مشرف به عنوان رییس جمهور انجام وظیفه کند و بوتو نیز به عنوان نخست وزیر باعث ثبات و بهبود وجهه حکومت شود. اما بازگشت او این موضوع را اثبات کرد که وضعیت پاکستان تا چه اندازه بی ثبات است. همان زمان شایعاتی مطرح شد مبنی بر این که این حمله تروریستی کار القاعده بود زیرا بوتو پیش از آن اظهاراتی در حمایت از اقدام علیه اسامه بن لادن رهبر القاعده مطرح کرده بود. بوتو امیدوار بود با بازگشت به پاکستان بتواند این کشور را به مسیر دموکراتیک بازگرداند اما ترور نافرجام (دفعه اول) و آن هم به محض ورود به کشور حاکی از آن بود که به وی اجازه فعالیت های دموکراسی خواهانه داده نخواهد شد. پس از این ترور، بوتو در جمع هوادارانش سخنان تندی را علیه مشرف ایراد و او را به ناتوانی در جلوگیری از فعالیت های تروریست ها متهم کرد.

این اظهارات سبب شد که بوتو در کمتر از ۱۰ روز دوبار تحت بازداشت خانگی قرار گیرد. اگرچه دولت مشرف اعلام کرد هدف از این بازداشت حمایت از بوتو در برابر اقدامات تروریستی است اما واقعیت این بود که دولت می خواست از این طریق از اظهارات ضدمشرف بوتو جلوگیری کند و از تماس بیشتر او با طرفدارانش بکاهد. اما فشار طرفداران به دولت از یک سو و توصیه مقامات کاخ سفید به مشرف از سوی دیگر سبب شد تا بوتو از بازداشت خانگی خارج شود. اما او سرانجام در روز پنج شنبه ۲۷ دسامبر در حال بازگشت از یک سخنرانی انتخاباتی در راولپندی و در حالی که در میان انبوه طرفدارانش احاطه شده بود هدف دومین سوء قصد از زمان بازگشت از تبعید قرار گرفت. اما این بار تروریست ها دقیقاً به هدف زدند و این رهبر دموکراسی خواه را برای همیشه از صحنه سیاسی پاکستان حذف کردند. درخصوص عوامل قتل او، اما و اگرهای زیادی وجود دارد. یک گروه، ترور بوتو را به القاعده و شبکه های تندرو نسبت می دهند، اما گروه دیگری معتقدند برخی ژنرال های بلندپایه ارتش پاکستان در این ترور نقش داشته اند. زیرا بوتو چندین بار تهدید کرده بود در صورت رسیدن دوباره به قدرت، ژنرال هایی را که پدرش ذوالفقار علی بوتو را اعدام کرده بودند مجازات خواهد کرد. به هر حال تاکنون هیچ گروهی به صراحت مسوولیت این ترور را برعهده نگرفته است. اما بسیاری از تحلیل گران بین المللی و کارشناسان پاکستانی معتقدند ترور یک رهبر مردمی همچون بوتو سبب به وجود آمدن پرسش های بی پاسخ زیادی شده که می تواند مسیر پاکستان رابه کلی تغییر دهد. این ترور در حالی انجام شد که بحث هایی درباره احتمال بخشش افرادی که در گروه های تندرو عضویت داشتند شنیده می شد. ترور بوتو این پرسش را به وجود آورده که آیااکنون این افراد عفو می شوند؟ آیا نیروهای دولتی پاکستان در ترور بوتو نقش داشته اند؟ و آیا نیروهای دولتی با همکاری گروه های تندرو این اقدام را انجام داده اند.

نگاهی به اقدامات دولت پاکستان در برخورد با چنین حوادثی موجب شکل گیری پرسش های بی پاسخ بیشتری می شود. پرسش هایی درباره انگیزه های دولت و گروه های تندرو برای از میان برداشتن بوتو، زیرا یکی از شعارهای بوتو مبارزه جدی با تروریسم و مقابله با تندروهای مذهبی بود. در عین حال ترور بوتو نه تنها اوضاع پاکستان را ناآرام کرده، بلکه بر اوضاع افغانستان نیز تاثیر گذاشته و نبرد نیروهای ناتو و افغان با نیروهای طالبان تحت تاثیر این حادثه قرار می گیرد. کارشناسان می گویند ،پاسخ به هر یک از پرسش های یادشده و پرسش های دیگری از این قبیل، سبب به وجود آمدن فضای جدیدی در پاکستان می شود که به طور حتم می تواند مسیر پاکستان را تغییر دهد.

● بی نظیر بوتو که بود؟

خانواده بی نظیر بوتو مانند خانواده نهرو- گاندی در هند، یکی از مشهورترین خاندان سیاسی در جهان به شمار می رود. پدرش ذوالفقار علی بوتو در اوایل دهه ۱۹۷۰ نخست وزیر پاکستان بود و دولت او یکی از معدود دولت های غیرنظامی در پاکستان پس از استقلال این کشور بود. ذوالفقار درپی یک کودتای نظامی در سال ۱۹۷۷ توسط ژنرال ضیاء الحق دستگیر و به اتهام قتل زندانی شد و دو سال بعد در ۱۹۷۹ اعدام شد. اما بی نظیر در ۲۱ ژوئن ۱۹۵۳ در کراچی در یک خانواده بانفوذ و زمین دار متولد شد. مادرش یک ایرانی الاصل بود. بی نظیر مقاطع ابتدایی و متوسطه را در کراچی و راولپندی گذراند و از سال ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۳ وارد دانشگاه هاروارد امریکا شد. از ۱۹۷۳ تا ۱۹۷۶ در دانشگاه آکسفورد انگلیس در رشته های حقوق، فلسفه، سیاست و اقتصاد ادامه تحصیل داد. یکسال پس از فارغ التحصیلی از آکسفورد به پاکستان بازگشت و به حزب مردم پاکستان که پدرش بنیانگذار آن بود پیوست.

در ۱۸ دسامبر ۱۹۸۷ با آصف علی زرداری از سرمایه داران بزرگ پاکستان و رییس قبیله زرداری ازدواج کرد که حاصل آن یک پسر به نام «بلاوال» و دو دختر به نام های «آصفه» و «بخت آور» است.

بوتو از سال ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۴ به دلیل فعالیت های سیاسی و مخالفت با دولت نظامی ژنرال ضیاء الحق رییس جمهور وقت پاکستان در زندان به سر برد. در ۱۹۸۴ ضیاء الحق او را به مدت دو سال به انگلیس تبعید کرد که در نهایت در ۱۰ آوریل ۱۹۸۶ به پاکستان بازگشت و مورد استقبال بی سابقه مردم لاهور قرار گرفت. وی البته در همان دو سال تبعید، دفتر حزب مردم در لندن را تاسیس و فعالیت های سیاسی خود علیه ضیاء الحق را آغاز کرد. دو سال بعد از بازگشت از لندن یعنی در ۱۹۸۸ که ضیاء الحق براثر انفجار هواپیمایش کشته شد به عنوان اولین نخست وزیر زن منتخب در یک کشور اسلامی به قدرت رسید.

او در آن زمان ۳۵ سال داشت. دوبار به مقام نخست وزیری طی سال های ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۰ و ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۶ رسید، اما هر دو بار به اتهام فساد مالی و سوء مدیریت از این سمت برکنار شد. آصف علی زرداری همسر بی نظیر هم با اتهاماتی مشابه مواجه بود و به مدت هشت سال در زندان به سر برد که در سال ۲۰۰۴ آزاد شد. تاکنون نیز هیچ یک از این اتهامات علیه بوتو و زرداری در دادگاه ثابت نشد.

بوتو طی سال های ۱۹۹۶ تا ۱۹۹۹ که محمدنواز شریف نخست وزیری پاکستان را برعهده داشت به فعالیت های سیاسی خود ادامه داد تا این که ژنرال پرویز مشرف در یک کودتای نظامی در ۱۹۹۹ نواز شریف را برکنار و به عربستان سعودی تبعید کرد. پس از آن بوتو نیز به تبعیدی خود خواسته در لندن و دوبی رفت. بوتو در این زمان از یک سو با نواز شریف در تبعید علیه سیاست های مشرف فعالیت و همکاری می کرد واز سوی دیگر در اواخر دوره ریاست جمهوری مشرف چندین بار با او به صورت پنهانی مذاکره کرد. پس از افشای این مذاکرات از سوی رسانه ها، بوتو تصمیم خود را برای بازگشت به پاکستان گرفت و در نهایت در ۱۸ اکتبر ۲۰۰۷ به کشور بازگشت و در ۲۷ دسامبر در اقدامی تروریستی برای همیشه پرونده زندگی اش بسته شد. بی نظیر آخرین بازمانده خانواده سیاستمدار بوتو بود. مرتضی برادر او که گمان می رفت رهبری حزب مردم پاکستان را برعهده گیرد پس از برکناری و اعدام پدرش به افغانستان گریخت. وی از آن جا و برخی دیگر از کشورهای خاورمیانه با تاسیس گروه نظامی ذوالفقار به مبارزه با دولت نظامی پاکستان پرداخت. مرتضی بوتو در تبعید بود که در انتخابات به نمایندگی مجلس ایالتی پاکستان برگزیده شد. او بلافاصله به پاکستان بازگشت اما در سال ۱۹۹۶ در شرایطی مشکوک کشته شد. شهنواز برادر دیگر بی نظیر هم فعال سیاسی بود که در سال ۱۹۸۵ در آپارتمانش در جنوب فرانسه کشته شد.

● جانشین بی نظیر

در وصیت نامه بی نظیر بوتو آمده است که در صورت عدم حضور او همسرش آصف علی زرداری جانشین وی در حزب مردم خواهد بود. اعضای حزب نیز بلافاصله پس از قرائت این وصیت نامه موافقت خود را با رهبری زرداری بر حزب مردم اعلام کردند. اما زرداری گفت که مایل است پسرش بلاوال به عنوان رهبر حزب زمام امور حزب مردم را به دست گیرد. با این حساب، بلاوال و پدرش به صورت مشترک به عنوان جانشین بی نظیر برای رهبری حزب مردم فعالیت خواهند کرد. بلاوال سه روز پس از قتل مادرش ناگهان خود را وارث نه تنها یکی از شناخته شده ترین نام ها در سیاست بلکه تاریخی آمیخته با قدرت و خون ریزی می بیند. او به عنوان ریاست حزبی برگزیده شده که توسط پدربزرگش ذوالفقار علی بوتو تاسیس شد و همواره یکی از اعضای این خانواده ریاست آن را برعهده داشته است. نزدیکان بی نظیر می گویند او همواره بلاوال را وارث سیاسی خود می دانست اما مطمئنا نمی خواست پسرش در چنین سن پایینی این وظیفه خطیر را برعهده گیرد.

بلاوال که تنها ۱۹ سال سن دارد هنوز تا پایان تحصیلات خود فاصله زیادی دارد. وی دانشجوی دانشگاه آکسفورد است. گفته می شود او تا پایان تحصیلاتش نقش تشریفاتی در حزب مردم خواهد داشت. خود نیز می گوید ابتدا تحصیلاتش را به پایان خواهد برد سپس وارد جریان سیاسی می شود. بلاوال در مراسم تشییع پیکر مادرش در جمع هواداران حزب مردم گفت :«مادرم همیشه می گفت دموکراسی بهترین انتقام است»

بلاوال در سال ۱۹۸۸ و یکماه پیش از آن که مادرش به عنوان نخست وزیر انتخاب شود به دنیا آمد و نام او به معنی «بی همتا» است. او بیشتر عمر خود را در خارج از پاکستان گذرانده است و با مادرش همواره میان لندن و دوبی در رفت و آمد بوده است. در سال ۲۰۰۴ در مصاحبه ای از او پرسیده شد آیا تمایلی به ورود به عرصه سیاسی پاکستان دارد که بلاوال در پاسخ گفت: «نمی دانم، من می خواهم به مردم پاکستان کمک کنم. در نتیجه وقتی تحصیلاتم تمام شد در این باره تصمیم خواهم گرفت.» به نظر می رسد او بسیار زودتر از آنچه انتظار داشت مجبور به تصمیم گیری شده است.

نکته جالب آن که پسوند خانوادگی بلاوال به جای زرداری، بوتو است زیرا پدرش درپی مرگ بی نظیر در جمع خبرنگاران اعلام کرد بلاوال از این به بعد با نام خانوادگی مادرش بوتو شناخته خواهد شد. ناظران سیاسی معتقدند روش جدیدی که برای رهبری حزب مردم پاکستان در نظر گرفته شده به منزله این است که حزب مردم پاکستان برای دومین بار پایه گذاری می شود و به نوعی چهره جدیدی را به این حزب بخشیده است. اما این پرسش مطرح است که آصف علی زرداری قادر خواهد بود پاجای پای همسرش بی نظیر بگذارد و به مقابله با چالش سختی که حزب مردم با آن روبه روست بپردازد؟

ناظران می گویند تردیدی نیست که زرداری برای موفق شدن باید روش هایی را که بوتو در پیش گرفته بود دنبال کند. در پاکستان نیز بسیاری بر این عقیده اند که زرداری در گذشته نشان داده فردی زیرک است و مسایل را به سرعت فرا می گیرد و به همین دلیل هواداران حزب مردم پاکستان خیلی سریع این مساله را پذیرفتند که ریاست حزب به زرداری واگذار شود. این نکته را هم نباید نادیده گرفت که زرداری اگرچه سمت های سیاسی رسمی نداشته اما در دوران نخست وزیری بوتو در دهه ۱۹۹۰ مشاور غیررسمی او بود و به همین دلیل از تجربه سیاسی قابل توجهی برخوردار است. تحلیلگران می گویند تصمیم زرداری برای برگزار شدن سریع انتخابات پاکستان به این علت بوده که امید دولت مشرف را برای لغو انتخابات نقش برآب کند. به عقیده این تحلیلگران، حزب مردم پاکستان از بخت بالایی برای پیروزی در انتخابات برخوردار است زیرا درپی مرگ بوتو این احتمال وجود دارد که مردم پاکستان به نوعی به نشانه همدردی با حادثه ترور بوتو، به حزب مردم رای دهند و موجب افزایش حمایت مردمی از این حزب شوند.

نادر مازوجی