قنات

ریشه کلمه قنات گرفته شده از کلمه کانو آکادی است که به معنای نی که در عبری به کانا و در آرمی به کانیا تبدیل شده است

● تاریخچه واژه قنات :

ریشه کلمه ((قنات)) گرفته شده از کلمه ((کانو)) آکادی است که به معنای ((نی)) که در عبری به ((کانا)) و در آرمی به ((کانیا)) تبدیل شده است .

واژه ی ((کانا)) ی لاتین بطور موازی به کانو – کانات شرقی تحول یافته زیرا ((کانالیس)) در واقع به معنای چیزی است که شکل ((نی)) دارد و کانال به معنای مجرا از آن ساخته شده است .

- از سویی کلمه ((قنات)) نام خود را به شهر کاناتا که در تورات آمده داده است . جایی که در دوران متعلق به قبل از آمدن مادها و پارسها برای استفاده از آب ، کانال هایی بعضا زیر زمینی که بخشی از آن رو باز بوده وجود داشته است .

سرانجام آنکه از همین کلمه است که نام حرفه (( مقنی )) مشتق شده است .

(( کاریز )) نام ایرانی قنات است و از ریشه های (( کن )) و (( ریز )) کندن و ریختن مشتق می شود .

● قنات چیست ؟

با افزایش جمعیت و پیشرفت تمدن در ایران باستان ، ایرانیان برای اینکه دیگر فقط در محیط تنگ و محدود دره ها و پای رودها و چشمه ها نمانند ، به امید باران های اتفاقی زراعت نکنند و با کشیدن آب از چاه ها بازور بازوهایشان یا با استفاده از نیروی حیوانی زندگی پر مشقت و کشاورزی و دامداری محدودی نداشته باشند در چندین هزار سال قبل دست به ابتکار جدیدی زده که آن را قنات یا کهریز نام گذارده اند . با این اختراع که در نوع خود در جهان تا کنون بی نظیر است ، می توان مقدار قابل توجهی از آب های زیر زمینی را جمع آوری کرده و به سطح زمین رساند که همانند چشمه ، آب آن در تمام طول سال بدون هیچ کمکی از درون زمین به سطح آن جاری گردد .

با وجود اینکه چندین هزار سال از اختراع قنات می گذرد ، هنوز هم این روش استفاده از آب ، در قسمت مهمی از روستا ها متداول است . این اختراع که امروزه شهرت جهانی پیدا کرده بعد ها از ایران به بسیاری از نقاط جهان انتقال یافت.

قنات تشکیل شده از یک دهانه (( هرنج )) که روباز است (مظهر) و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چند چاه عمودی که مجرا را با سطح زمین مرتبط می سازد (میله) علاوه بر آن کار انتقال مواد حفاری شده به سطح زمین ، هوا رسانی و تهویه ی مجرا را هم انجام داده و راه ارتباطی برای لایروبی قنات ، تعمیر و بازدید از آن می باشد .

قطر چاهها در حدود ۹۰ الی ۸۰ سانتیمتر و ابعاد مجرا ۶۰ *۱۲۰ سانتیمتر و فاصله میان دو میله ۱۵ تا ۲۰ متر می باشد

حفر قنات از مظهر آن که در سطح زمین و خشک می باشد شروع شده و به سمت بالا دست که همان قسمت های آبده و مادر چاه می باشد ادامه می یابد .

طول رشته قنات ها هم متفاوت بوده (از کمتر از یک کیلومتر تا ده ها کیلومتر ) و بستگی به شرایط طبیعی مسیر و عمق مادر چاه دارد . هر قدر شیب زمین کمتر و عمق مادر چاه بیشتر باشد به همان نسبت قنات طولانی تر خواهد بود. (۲)

از انجا که منبع اصلی تمام آب های فلات ایران بارانهای غربی است که به سمت شرق در حرکتند ، درنتیجه مناطق مرکزی و شرقی کشور دارای باران کمتر بوده و لزوما مادر چاه های عمق تری دارند که درنتیجه طول قنات ها در این نواحی افزایش می یابد به عنوان مثال می توان به قنات (قصبه) در شهر گناباد اشاره کرد که ۷۰ کیلومتر طول و مادر چاه آن ۴۰۰ متر عمق دارد .(۳)

اولین قدم در حفر قنات ، شناسایی وجود یک سفره ی آب عمیق است ، نخست در پای رشته کوه هایی که به اندازه کافی با باران های فصل سرد سیراب می شود احتمال وجود آب بررسی می شود و سپس با حفر چاه های موسوم به (گمانه) معلوم می کنند آیا گمانشان صحت داشته یا خیر اگر وجود آب تایید شد (که اکثرا چنین است ) گمانه به صورت مادر چاه در می آید . برای این کار باید سفره ی آب در ارتفاعی قرار داشته باشد که بتوان با دهلیزی کم شیب ، آب را تحت تاثیر نیروی جاذبه به جریان انداخته و به مظهر قنات که در منطقه ای قابل کشت و وسیع قرار دارد ، رساند (۴)

از مهمترین مشکلات در هنگام حفر قنات ، مواجه شدن با زمین های ریزشی و ماسه ای و سست است که مبارزه با ان بسیار سخت و پرخرج می باشد (از جمله کول بست کردن دیواره ها)

برخورد به سنگ های بزرگ در هنگام حفر نیز از دیگر مشکلات است که در صورت امکان باید سنگ را خرد کرده و از طریق میله ها خارج نمود و یا اجبارا باید مسیر حفاری را تغییر داده و از کنار سنگ عبور دهند .

کمبود هوا و یا اصطلاحا (دم داشتن) چاه و وجود رطوبت فراوان نیز مقنیان را آزار می دهد که با استفاده از لباس ها و کلاه چرمی لبه دار ، چرب کردن بدن و پاها با روغن کرچک و استفاده از چراغ های پیه سوز برای روشنایی ، جهت رفع این مشکلات لازم می باشد.(۵)

قنات پس از حفاری ، همواره نیاز به مراقبت ، و لایروبی و تعمیر دارد ، ریزش دیواره ها و سقف دیواره ها و دهلیز ، جلوی جریان طبیعی آب را می گیرد و با انباشته شدن این مواد در دهلیز ، دیواره ی چاه ها خیس خورده و ریزش را تشدید می کند برای رفع این مشکل دیواره ه و دهلیز را یا لایه محافظی (حلقه هایی از گل پخته که در همان محل می سازند و کول نام دارد ) پوشش می دهند . (۶)

در مواردی که ریزش زیاد باشد مجرا بسته شده و آب از چاه ها بالا می آید و این امر سبب ریزش چندین پشته می گردد که در چنین شرایطی خسارت فوق العاده ای به قنات وارد آمده و تنها راه ، تغییر مسیر مجرا و حفر یک رشته فرعی جدید می باشد . کار لایروبی قنات گاه به دلیل فقر مالی یا عدم توافق مالکان با هم ، تعلق قنات به افراد مختلف و وراث متعدد ، کمبود مقنی ماهر ، مهاجرت مالکان قنات به شهر و … به تعویق افتاده و در نهایت موجب خشک و بایر شده قنات می شود . (۷)

بسته شدن دهلیز ، علاوه بر ریزش دیواره ها علل دیگری نیز دارد ، از جمله : زلزله ، سیل و نفوذ آب در قنات ، نفوذ ریشه های درختانی چون زبان گنجشک و تاغ و گیاهانی چون خارشتر به دیواره ی چاه ، افتادن حیوانات در چاه و یا پر کردن چاه ها توسط افراد از روی عمد و به خاطر دشمنی با صاحب قنات … از این رو سرکشی مداوم مقنی و بازدید از قنات یکی دو بار در سال ضروری است.

قناتی که احداث شده ممکن است پس از مدتی آب آن کاهش پیدا کرده و یا به طور کلی خشک شود که علاوه بر موارد ذکر شده در بالا ، دلیل دیگری دارد و آن از (رو رفتن) دهلیز است اگر مقنی در هنگاه حفر قنات شیب لازم را رعایت نکرده و سطحی کارکند به طوریکه از لایه آبدار به طور کامل استفاده نشود ، با بروز خشک سالی و نوسان میزان آب ، قنات خشک می شود.

برای رفع این مشکل میتوان بر تعداد چاه های قنات افزود (نو کنی) تا منابع آبی جدید به دست آید .راه دیگر پایین بردن کف قنات است گاهی هم می توان با تغذیه مصنوعی ، آب را به زمین نفوذ داده و سطح سفره آب های زیرزمینی را افزایش داد. (۸)

● محاسن قنات :

ـ استفاده از وسایل ساده و نیروی کار محلی ، برای احداث قنات

- خروج آب از زمین با استفاده از نیروی جاذبه و عدم نیاز به موتور پمپ (که خود مستلزم هزینه های فراوان جهت تهیه سوخت ، تهیه و تعمیر لوازم یدکی ، صرف وقت برای مراقبت از دستگاه ها و نیاز به متخصصین غیربومی است) باعث شده آب قنات بسیار ارزان تر در دسترس کشاورزان قرار گیرد

- آب قنات دائمی است و در تمام طول سال جریان دارد

- از قنات (به علت استفاده از سفره های آبدار عمیق ) به مدت طولانی می توان استفاده نمود

- قنات در بسیاری از نقاط باعث شستشوی زمین های شور و قلیایی و بهبود نسبی خاک می شود .

- قنات از آنجا که بصورت افقی حفر می شود زمین های وسیعی را زهکشی می کند بخصوص قسمت هایی از حاشیه کویر که دارای سطح زه آب بسیار بالایی هستند.

● معایب قنات :

- در زمین های هموار و نواحی که آب زیرزمینی شیب کافی ندارد همچنین در زمین های ماسه ای امکان حفر قنات نیست یا بسیار مشکل است .

- در سیستم قنات به علت افقی و کم عمق بودن مجرا ، از حداکثر ضخامت لایه های آبدار زمین استفاده نمی شود .

- جریان دائمی آب قنات باعث هرز رفتن آب در فصول سرد سال می شود .

- البته این عیب را می توان با روش های زیر از بین برد:

۱) ساخت استخر یا مخازن آب و استفاده از آب ذخیره شده در فصول کشاورزی

۲) آبیاری زمین ها در زمستان (یخ آب) که هم آفات را کاهش داده هم باعث تغذیه سفر ه های زیرزمینی می شود.

۳) استفاده از آب قنات جهت پرورش نوعی جلبک برای تهیه جلبک و استفاده در تغذیه دام

۴) پرورش ماهی و …

- در طول مسیر قنات که گاه به کیلو متر ها می رسد ، زمین های حاصلخیز گران قیمت قابل توجهی به عنوان محل احداث و حریم قنات ضبط شده و قابل کشت زرع نیستند .(۹ )

● نتیجه

بهترین روش بهره برداری ، کم هزینه ، دائمی ، آسان و ارزان از آبهای زیر زمینی در ایران ،قنات است که قدمت چندین هزار ساله دارد بوسیله قنات سطح بسیار وسیعی از زمینها

به زیر کشت رفت و جوامع انسانی در نقاطی که تا آن زمان امکانش نبودتشکیل شد . به یقین ایرانیان و مردم بسیاری از نقاط جهان مدیون این اختراع بزرگ هستند .

بهره برداری از آبهای زیر زمینی به وسیله چاه از حدود ۴۰ سال پیش در ایران آغاز شد در ابتدا خیلی کند پیشرفت داشت ولی بعدها بر اثر تبلیغ زیاد دستگاهها و همچنین سهولت حفره چاه و از طرفی مشکلات ناشی از حفر ، نگهداری و ترمیم قنات استقبال از چاه بیشتر شد بطوریکه در حال حاضر تعداد چاه ها از صد هزار هم تجاوز کرده است .در نتیجه حفر زیاد و بی رویه چاه ، میزان آبدهی بسیاری از قنات ها کاهش یافته و تعداد کثیری از آن ها هم خشک و بایر شده است .

با خشک شدن قنات ها ، از یکطرف سرمایه عظیمی نابود گردیده و عده کثیری دچار مسائل گوناگونی شده اند و از طرف دیگر با حفر چاه ها ، سرمایه های زیاد دیگری صرف شده و در نقاط دیگری آب بدست آمده و به این ترتیب مسائل جدیدی در زمینه نگهداری چاه ها و بهره برداری از آن ها پیش آمده است . با وجود این تولید آب در مجموع به میزان قابل ملاحظه ای افزایش یافته است و نباید فراموش کرد که باعث پائین رفتن سطح آب زیر زمینی شده و در بسیاری از موارد غارت آب با این وسیله به حدی رسیده است که اگر تصمیم جدی برای بر قراری تعادل در بهره برداری از ذخایر زیر زمینی اعمال نشود ممکن است در آینده نزدیک روزی فرا رسد که این چاه ها به سرنوشت قنات ها دچار گردد و آبی برای بالا کشیدن نداشته باشد و یا آنقدر سطح آب پائین برود که موتورها قادر به استخراج آن نباشد !

نیره صیامی

منابع مورد استفاده :

۱- کردوانی ، پرویز (( منابع و مسائل آب در ایران )) جلد اول - انتشارات دانشگاه تهران و ۱۳۷۴

۲- گوبلو ، هانری ((قنات فنی برای دستیابی به آب )) ترجمه ابولحسن سروقد مقدم – دکتر محمد حسین پاپلی یزدی انتشارات آستان قدس رضوی ، ۱۳۷۱

۳- صفی نژاد ، جواد (( مبانی جغرافیای انسانی )) انتشارات دانشگاه تهران ، ۱۳۷۳