خوف و رجا؛ عامل حرکت

آنچه ذیلاً بیان می‌شود گزیده‌ای از مواعظ امام صادق (ع) به عبدالله بن جندب است.
- یا ابن جندب یهلک المتکل علی عمله و لا ینجو المتجریء علی الذنوب الواثق برحمه الله قلت فمن ینجو قال …

آنچه ذیلاً بیان می‌شود گزیده‌ای از مواعظ امام صادق (ع) به عبدالله بن جندب است.

- یا ابن جندب یهلک المتکل علی عمله و لا ینجو المتجریء علی الذنوب الواثق برحمه الله قلت فمن ینجو قال الذینهم بین الرجاء و الخوف کانّ قلوبهم فی مخلب طائر شوقاً الی الثواب و خوفا من العذاب؛

امام صادق (ع) در این بخش از وصیت خود به ابن جندب، نجات یافتگان از عذاب الهی را کسانی معرفی می‌کند که خوف و رجای حقیقی و متعادل در دلهایشان وجود دارد: «کسی که به اعمال (خوب) خود اعتماد دارد، به هلاکت می‌رسد و کسی هم که به امید رحمت خداوند، بر انجام گناهان تجری پیدا می‌کند نجات نخواهد یافت. (ابن جندب) سؤال کرد پس چه کسی نجات پیدا می کند؟ حضرت فرمودند: کسانی که حالشان میان خوف و رجا باشد، گویی قلبهای آنان در چنگال پرنده‌ای است هم شوق به ثواب در دلهایشان وجود دارد و هم خوف از عذاب».

روایاتی از ائمه معصومین (ع) آمده است که بیان می‌دارد در دل مؤمن دو نور وجود دارد؛ یکی نور خوف و یکی هم نور رجا که اگر آنها را در دو کفه یک ترازو قرار دهند، هیچ کدام از دیگری سنگین‌تر نخواهد بود. انسان برای انجام کارهای اختیاری خود حتماً باید انگیزه‌ای داشته باشد به تعبیر فلاسفه باید مبادی اراده یعنی حالاتی روحی و قلبی در فرد پدید آیدتا وادار به انجام کاری شود. مهمترین انگیزه‌ای که باعث می‌شود تا انسان کاری را انجام دهد و یا اموری را ترک نماید، احساس لذت و درد است. اگر انسان اطمینان داشته باشد که با انجام یک کار خاص احساس لذتی برایش فراهم خواهد شد آن کار را با انگیزه و امیدواری انجام می‌دهد و بر عکس، برای در امان ماندن از ناراحتی و درد و رنج، یک سری کارها را ترک خواهد کرد. این حالت، مشترک بین انسان و حیوان و هر موجودی است که دارای قدرت اراده و اختیار می‌باشد.

بنابراین می‌توانیم بگوییم هر کاری که یک موجود زنده با اراده انجام می‌دهد برای این است که به مطلوب و فایده‌ای برسد و یا از امری نامطلوب در امان باشد. انسان همواره برای انجام دادن و یا انجام ندادن اعمال اختیاری خود به دو عامل امید و ترس توجه دارد. امید به اینکه در اثر کاری خوب، امری مطلوب حاصل می‌شود و ترس از اینکه در اثر کاری بد، امری نامطلوب تحقق می‌یابد. البته هر کدام از دو عامل امید و ترس دارای دو وجه می‌باشد؛ یعنی انسان هم می‌تواند امید داشته باشد که امر مطلوبی حاصل شود و هم امید داشته باشد که امر نامطلوبی دفع گردد.انسان هم می‌تواند از اینکه امری مطلوب از دست برود و یا امری نامطلوب حاصل شود ترس و واهمه داشته باشد.

امید و ترس افراد به میزان شناخت و معرفت و نیازهایی که درک می‌کنند بستگی دارد . مثلا ترس و امید یک کودک دو سه ساله فقط در محدوده خواسته‌هایی که دارد شکل می‌گیرد. او هیچ وقت نسبت به مسائل بین المللی، اجتماعی، معنوی و اخروی… ترس و امیدی ندارد، زیرا هیچ تصویری از آنها ندارد. در سطحی بالاتر انسانهای عادی و معمولی، از بیماری، فقر، گرفتاری‌های زندگی و … ترس دارند و از سوی دیگر، امید دارند که پولدار بشوند و همسر خوب، خانه خوب و موقعیت اجتماعی خوبی به دست آورند. افرادی که مقداری معرفتشان بیشتر است مسائل معنوی را هم در نظر می‌گیرند. کسانی هم که به آخرت ایمان دارند، به ثوابهای اخروی امیدوارند و از عذابهای اخروی در هراسند.

بنابراین خوف و رجا منحصر به امور دنیایی نیست و فقط اموری را که در دنیا از آنها می‌ترسیم یا به آنها امید داریم شامل نمی‌شود بلکه مواردی مهمتر و اساسی‌تر را نیز دربرمی‌گیرد که ما با بالاتر بردن معرفتمان می‌توانیم آنها را درک کنیم. عامل حرکت انسانی از دیدگاه معرفت اسلامی خوف از خدا و رجای به خداوند است. دو عامل خوف و رجا موجب می‌شود تا انسانها بر حسب مراتب ایمان و معرفت خود، به عبادت خدا بپردازند. عبادت برخی افراد به خاطر ترس از عذاب جهنم است و کسانی که از درجات بالاتر ایمان برخوردارند از ترس اینکه مبادا از چشم خدا بیفتند او را عبادت می‌کنند. امیرالمؤمنین علی (ع) در دعای کمیل در پیشگاه خداوند چنین عرضه می‌دارند: «فهبنی… صبرت علی عذابک فکیف اصبر علی فراقک؛ اگر بر عذابت صبر کنم چطور می‌توانم بر فراقت صبر کنم؟»

رضا جاودان

منبع:

پندهای امام صادق (ع) به ره جویان صادق،

آیت الله مصباح، صص ۹۸-۹۳ (با تغییر و تلخیص)