آمار, ابزاری برای شناخت جوامع

اهمیت آمار در دنیای امروز چیست

شناخت یک پدیده، مقدمه‌ای است برای این‌که بتوانیم درباره آن پدیده حکمی صادر کنیم یا برای تغییر وضعیت آن یا حفظ وضع کنونی‌اش گامی برداریم و آمار راهی است برای این شناخت.

به طور کلی می توان شناخت جامعه را مهم ترین اثر و البته اهمیت آمار دانست. متصدیان آمار در جامعه با بررسی ابعاد مختلف آن، اعداد و ارقامی در اختیار ما می گذارند تا بتوانیم با استفاده از آن اعداد و ارقام به وضعیت جامعه پی ببریم، برای حفظ شرایط مطلوب بکوشیم یا برای تغییر وضع موجود به مطلوب تلاش کنیم.

مثلا اگر بدانیم تعداد نوزادان در برهه ای از زمان در حال افزایش است باید به فکر دبستان هایی باشیم که در آینده نزدیک قرار است مورد استفاده این افراد قرار گیرد تا دیگر شرایط دهه ۷۰ و ۸۰ ایران ـ یعنی ازدیاد دانش آموز در کلاس ـ تکرار نشود یا برعکس اگر بدانیم تعداد سالمندان جامعه رو به افزایش است، باید فکری برای مراقبت از این افراد و تامین اجتماعی آنان و حتی امور مربوط به دفن و کفنشان کنیم.

در عرصه اقتصاد، اگر مثل شرایط کنونی جامعه ایران بفهمیم نقدینگی بالاست، باید از تزریق پول بیشتر به جامعه جلوگیری کنیم و در بخش اجتماعی اگر بدانیم طلاق در جامعه در حال افزایش است، باید اقدامات پژوهشی و عملی برای کاهش آمار طلاق انجام دهیم. در همه این مثال ها، دانستن و شناخت به دست آمده راهی است برای حرکت پیشرفت جامعه.

در این راه البته آمار باید به صورت درست اعلام شود تا شناخت ما از جامعه مطابق واقع باشد. شروط دیگری چون شفافیت آماری و انتشار آمار برای عموم هم جزو شرایطی است که برای رسیدن به کارکرد اساسی آمار نیاز است.

کشورها برای شناخت اینچنینی از جامعه خویش روش های مختلف آماری و البته نهادهای گوناگون آماری دارند. مثلا سرشماری یکی از روش هایی است که در کشورهای مختلف و در بازه های تقریبا طولانی مدت صورت می گیرد تا شناختی جزئی از شرایط جامعه به دست آید.

ابزاری برای شناخت مطلق و مستند

ممکن است فرد یا افرادی مدعی باشند شناخت جامعه از مسیرهای دیگر هم ممکن است؛ مثلا صحبت کردن با مردم عادی یا تماشای زندگی مردم از نزدیک، اما چنین راه هایی در جوامع مدرن و پیشرفته کنونی که وسعت قابل ملاحظه ای هم دارند، جوابگو نیست. در عین حال باید در نظر داشت اعداد و ارقام چون از دایره ریاضیات بوده تفسیر و تعبیر بردار نیست و کسی نمی تواند مدعی شود مثلا در حالی که طلاق از ۱۰ مورد به ۲۰ مورد رسیده، با کاهش این پدیده روبه رو بودیم.

در صورتی که ممکن است در صحبت با مردم عادی یا مشاهده میدانی با چنین اشکالاتی روبه رو شویم. این موضوع بخصوص در جهان جدید اهمیت بالایی پیدا کرده است. در گذشته ممکن بود به خاطر کم بودن سواد، رواج نظام شیخوخیت و احترام به بزرگان و فرهنگ شفاهی مردم سخنانی واهی در میان مردم جای بگیرد، اما در زمانه ای که میزان استنادات و ارجاعات به عنوان یک معیار برای ارزشگذاری مقالات مورد استفاده قرار می گیرد، نباید انتظار داشت سخنان کلی و بدون مبنا در شناخت جامعه مورد پذیرش قرار گیرد، بلکه باید انتظار این را داشت هر سخنی مبتنی بر آماری رسمی و البته به دست آمده از روشی علمی باشد.

کار به جایی رسیده که استاد شهید مطهری در کتاب «حماسه حسینی» خود برخی خرافات در مورد حادثه عاشورا را که در زمانه قدیم میان مردم جاری و ساری بوده از طریق آمار رد می کند. مثلا ایشان در آن کتاب می گوید کشته شدن این تعداد از لشکریان شام به دست حضرت ابوالفضل(ع) در طول یک روز خلاف منطق آماری است.

ابزاری برای مقایسه

آمار علاوه بر این که برای شناخت وضعیت کنونی به کار می رود، یکی از ابزارهای بسیار خوب برای مقایسه است. با ثبت و حفظ آمارهای چند سال متوالی یا در چند مکان مختلف می توان متوجه شد شاخص های جامعه در بستر زمان یا در مناطق مختلف جغرافیایی چه تفاوت هایی دارد و آن گاه مبتنی بر این مقایسه گام برداشت. مثلا اگر بدانیم در یزد، میزان طلاق کم و در تهران زیاد است، می توان با شناخت جامعه یزد برای کاهش طلاق در جامعه گام برداشت یا وقتی بدانیم در اوایل دهه ۷۰ میزان فرزندآوری ایرانیان کمتر از اوایل دهه ۶۰ بوده است و علت این تغییر را بفهمیم، می توانیم در سیاست های جدید جمعیتی کشور از ایجاد چنان پدیده ای جلوگیری کنیم.

آمار به مثابه یک ابزار سیاسی

آمار وجه دیگری هم دارد که آن را به یک ابزار سیاسی تبدیل می کند. اعداد و ارقام به دست آمده در میان جامعه، نوعی فصل الخطاب برای اختلافات و منازعات سیاسی هم به حساب می آید و از این روست که انتخاباتی که رابطه تنگاتنگی با آمار دارد به عنوان یک ابزار انتخاب حکمرانان در جوامع مدرن به کار می رود. تصور کنید امروز قرار بود به شیوه یونانیان و از طریق دموکراسی مستقیم یعنی حضور همه مردم در یک محل مشخص در مورد جوامع تصمیم گیری شود. در عین حال، آمار پس از مرحله انتخاب حکمران و در مرحله حکومت کردن هم به کار می آید، کما این که دیده می شود در مواردی برای گرفتن نظر مردم اقدام به همه پرسی می شود یا تصویب طرح یا لایحه در مجلس نیاز به اکثریتی از نمایندگان دارد.

در عرصه سیاسی، آمار می تواند ابزاری برای رقابت هم باشد. در انتخابات سال ۸۸ یکی از مسائلی که تنور رقابت را میان کاندیداها گرم کرد، مساله آمار بود. آمار بخوبی نشان می دهد عملکرد یک کاندیدا در دوران مدیریت او چه بوده است و ضمنا می تواند نوعی هدفگذاری یا وعده دادن در جریان تبلیغات انتخاباتی هم باشد. در عین حال رسوا کردن دروغ ها یا تقلب های آماری می تواند باعث از بین رفتن اعتبار یک کاندیدا شود.

آمار به مثابه یک کالا و ابزار اقتصادی

در عین حال نمی توان ارزش اقتصادی آمار را هم از یاد برد. فرض کنید سرمایه ای در دست دارید و می خواهید یک کارخانه صنعتی راه بیندازید، اما نمی دانید که تولید چه کالایی سود اقتصادی بالا دارد. در این شرایط، این موسسات بازارشناسی و بازاریابی است که به شما می گوید در حوزه زیر نظر شما چه کالا یا کالاهایی مقبول مردم است، متوسط قیمت کالاهای موجود در بازار چیست و بازار تا چه حد برای کالای جدید یا افزایش عرضه کشش دارد. از این رو موسسات معتبری در جهان کار خود را شناخت بازار می دانند و برای کار خود پول های هنگفتی می گیرند. مثلا خرید یک کتابچه شناخت بازار در اروپا برای یک سال ممکن است تا ۲۰۰۰ یورو برای صاحب آن صنعت خرج بتراشد.

ابزاری برای رکوردشکنی و افتخارآفرینی

اهمیت دیگر آمار در دنیای امروز، وجه افتخارآفرینی یا رکوردشکنی آن است. وقتی گفته می شد بازی های فوتبال باشگاهی در ایران پرتماشاگرترین بازی ها در سطح آسیا است (رتبه ای که متاسفانه این روزها از چنگ ایران خارج شده است) یا وقتی در مورد علی دایی، بازیکن سابق تیم ملی کشورمان گفته می شد پرگل ترین بازیکن در تیم های ملی جهان است، نوعی حس غرور ملی یا فردی به وجود می آید. اداره آمار و ارقام فدراسیون فوتبال در جهان نهادی است که متصدی آمارهای اینچنینی بوده و البته رکوردهای آماری زیادی هم در موسسه گینس به ثبت رسیده است.

ابزاری در روابط بین المللی

آمار البته یک وجهه بین المللی هم دارد. کشورها معمولا تلاش دارند شمایی واقعی از شرایط کشورهای دوست یا حتی دشمن خود داشته باشند و از این بستر بتوانند بیشترین منافع را در عرصه روابط بین الملل به دست آورند. اساسا یکی از وظایف سفارتخانه ها هم به دست آوردن این اطلاعات و آمار و به تبع آن شناخت دقیق است. حتی مشهور است که می گویند یکی از وظایف سازمان های جاسوسی در سراسر دنیا جمع آوری اطلاعات و آمار از طریق خبرهای رسمی اعلام شده در رسانه هاست. نباید هم پنداشت این آمار فقط مربوط به توان نظامی است و مثلا فقط تعداد موشک های در اختیار کشور «الف» اهمیت دارد.

اگر سفارتخانه کشور «ب» یا سازمان جاسوسی آن، اطلاعاتی به دست بیاورد که کشور «الف» در طول زمستان آینده با کمبود گاز روبه رو خواهد بود، می تواند زمینه سازی برای یک مذاکره اقتصادی بر سر موضوع صادرات یا ترانزیت گاز را انجام دهد و از این طریق برای کشور سود کسب کند. در عین حال، سازمان های جهانی چون سازمان ملل متحد هم می توانند با جمع آوری اطلاعات و آمار کشورهای مختلف ضمن دستیابی به شناخت و مقایسه میان کشورها، زمینه تشریک مساعی جهت رسیدن به اهداف و آرمان های جهانی را ایجاد کنند. مثلا وقتی در اهداف توسعه هزاره، ریشه کنی گرسنگی به عنوان هدفی جهانی می آید، لزوما باید آمار دقیق از میزان گرسنگان، میزان تولید غذا در جهان و نیز مواردی چون میزان هدررفت غذا وجود داشته باشد.

مجموع این عوامل، آمار را در دنیای امروز به یک موضوع حساس تبدیل کرده است؛ موضوعی که می تواند باعث تنش میان سیاستمداران دو دولت، سیاستمداران دو حزب یا سیاستمداران و مردم قرار گیرد و از این رو در بسیاری از نقاط جهان در مقابل انتشار آمارها برای رسانه ها و مردم مقاومت صورت می گیرد.

آنچه روشن است این که آمارگیری به صورت درست و انتشار آن به صورت شفاف می تواند راهی برای شناخت جامعه باشد و خود مقدمه ای برای پیشرفت. قدم نگذاشتن در این راه، سرنوشتی بهتر از عاقبت افراد داستان «فیل اندر خانه تاریک» مولوی نخواهد داشت.

مصطفی مسجدی آرانی