پنج سال اول زندگی کودکان ایران را جدی بگیرید

پنج سال اول زندگی هر کودکی, یکی از مهم ترین دوران های زندگی اوست چرا که کودکان در این سنین از یک سو شروع به صحبت, استدلال, تفکر و احساس می کنند و از سوی دیگر روابطی که با دیگران برقرار می کنند و نیز تجاربی که در این دوران کسب می کنند, تاثیری مهم و پایدار بر رشد و تکامل سالم و ایمن آنها دارد

پنج سال اول زندگی هر کودکی، یکی از مهم‌ترین دوران‌های زندگی اوست چرا که کودکان در این سنین از یک سو شروع به صحبت، استدلال، تفکر و احساس می‌کنند و از سوی دیگر روابطی که با دیگران برقرار می‌کنند و نیز تجاربی که در این دوران کسب می‌کنند، تاثیری مهم و پایدار بر رشد و تکامل سالم و ایمن آنها دارد. این دوران، بهترین فرصتی است که برای حمایت از سلامت و تکامل کودکان، رشد و شکوفایی استعدادهای آنها و نیز پیشگیری از انواع معضلات آموزشی، فرهنگی، بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی سایر دوران‌های زندگی در اختیار دولت‌ها قرار می‌گیرد. ثابت شده است که هر گونه تلاش برای حمایت از رشد و تکامل کودکان زیر پنج سال، نتایج پایداری را برای کودکان و نیز جوامع آنها به ارمغان می‌آورد. سرمایه گذاری برای حمایت از رشد و تکامل اولیه کودکان، دولت‌ها را در تحقق واقعی عدالت در فرصت‌ها و موقعیت‌های آموزشی، بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی موفق می‌سازد...

هر چند که تمامی‌خانواده‌ها، خدمات رشد و تکامل اولیه کودکان به ویژه برای نوزادان و کودکان نوپا را مهم می‌شمارند اما باید دید که دولت‌ها چه برداشتی از سرمایه گذاری در این خدمات دارند. تحقیقات حاکی از آن است که سود حاصل از ارایه خدمات جامع و با کیفیت رشد و تکامل اولیه کودکان به خانواده‌های در معرض خطری که کودکانی نوزاد یا نوپا دارند، چند برابر هزینه‌های دولتی برای آغاز و تداوم چنین خدماتی است. در یک مطالعه چند منظوره روی یک پروژه پیش دبستانی که در آن آموزش‌های پیش دبستانی با کیفیت بالا به کودکان خانواده‌های فقیر ارایه می‌شد، هزینه‌های برنامه نسبت به مزایای اقتصادی آن مانند افزایش درآمد کودکان تحت پوشش و کاهش موارد نیاز به خدمات آموزشی ویژه، کمک‌های رفاهی و بزه کاری، سنجیده شد. تحلیل نتایج این مطالعه نشان داد که سرمایه گذاری در این پروژه موفق بوده و به ازای هر یک دلار هزینه در برنامه، ۷/۱۶ دلار صرفه جویی در بودجه‌های عمومی‌شده است.

سایر مطالعات اقتصادی نیز نشان داده است که بازگشت کلی سرمایه گذاری برای رشد و تکامل اولیه کودکان با احتساب نرخ تورم حدود ۱۴ تا ۱۵ درصد است.

مزایای سرمایه‌گذاری در پنج سال اول زندگی کودکان با شش ساله شدن آنها پایان نمی‌یابد. علاوه بر این جوامعی که خدمات کیفی را برای کودکان نوزاد و نوپای خویش فراهم آورده اند، شاهد مزایای مهم این برنامه در تمامی‌زمان‌ها، نسل‌ها و سیستم‌ها بوده‌اند. جی.هکمن، برنده جایزه نوبل اقتصاد در سال ۲۰۰۰ می‌گوید: «اینکه چگونه منابع در دسترمان را خردمندانه هزینه کنیم، پرسشی کلیدی است اما شواهد از سیاست سرمایه گذاری برای کودکان نوزاد و نوپا حمایت می‌کند.»

کودکان تقریبا با ۱۰۰ میلیون نورون به دنیا می‌آیند و در باقی‌مانده زندگی آنها تنها تعداد اندکی نورون ساخته می‌شود. در هنگام تولد، ارتباط بین این نورون‌ها ابتدایی و سست است اما هم زمان با رشد کودک، تجربه دنیا و ایجاد روابط با سایرین، این اتصالات محکم شده و کامل می‌شود. این اتصالات کامل شده مسوول همه عملکردهای عمده شناختی و عاطفی کودک مانند بینایی، شنوایی، تکلم، تکامل اجتماعی، عاطفی و حرکت است. این فرآیند قطع و ایجاد اتصالات در مغز کودک به سرعت رخ می‌دهند و در سه سالگی، تقریبا ۸۵ درصد از ساختار مرکزی مغز او شکل گرفته است.

تجارب اولیه کودکان تاثیر عمیقی بر اتصال موثر یا قطع این اتصالات مغزی دارد. تجارب مثبت، موثر و پرورشی کودک با اطرافیان و محیط زندگی، از تکامل حداکثری او حمایت می‌کند. دسترسی به خدمات تکاملی مورد نیاز و با کیفیت بالا در قالب مداخلات اولیه مراقبت از کودکان زیر پنج سال مانند ویزیت‌های خانگی، عاملی حفاظتی برای بسیاری از کودکان است. چنین برنامه‌هایی به ارتقای یادگیری اولیه و رشد و تکامل کودکان کمک می‌کند.

متغیرهایی هم هستند که می‌توانند تأثیری منفی بر تکامل مغزی کودک گذارند. دوران بارداری که زمانی برای بزرگ شدن و تکامل مغز است، می‌تواند زمانی برای آسیب‌پذیری جنین به دلیل استرس دوران بارداری یا تروما و عوامل مخرب محیطی مانند داروها یا الکل باشد. دردوران نوزادی و کودکی نیز حساسیت کودک به استرس، تروما و عوامل محیطی ادامه می‌یابد.

برای مثال، در مطالعات متعددی آثار تخریبی کمبود مواد مغذی اصلی دردوران نوزادی، شیرخوارگی و کودکی برهوش و تکامل مغزی کودک مشاهده شده است. چنین عوامل خطری بر ایجاد یا قطع اتصالات مغزی در مغز کودک نوپا تأثیر می‌گذارند؛تأثیری با نتایج مادام‌العمر. روابط با دیگران نیز تأثیر عمیقی بر تکامل کودکان نوپادارد. برقراری روابط مثبت با والدین و سایر بزرگسالان کلیدی مانند اقوام، افراد درگیر در مراقبت از کودک، پزشک کودکان، ارایه دهندگان خدمات بهداشتی و بازدیدکنندگان کودک در خانه از تکامل شناختی، اجتماعی و عاطفی کودکان حمایت می‌کند و موجب ارتقای سلامت و تکامل مغزی آنها می‌شود. طبق تحقیقات، روابط گرم و صمیمانه (احساس تعلق) با بزرگسالان مراقبت‌کننده، تأثیری ملموس و طولانی‌مدت بر زندگی کودک دارد و درتکامل اجتماعی، عاطفی و شناختی حداکثری شیرخواران وکودکان نوپا بسیار مؤثراست.

برخورداری همه کودکان از مهدکودک‌های استاندارد، یکی از اولویت‌های مهم ملی است. آماده سازی کودکان برای تحصیل به یک اندازه نیازمند مجموعه مهارت‌های اجتماعی عاطفی ضروری برای برقراری ارتباط، همکاری و سازش با چالش‌ها و نیز مهارت‌های شناختی است که کودکان را در استفاده از مبانی دانشی خاص مانند شناخت حروف و اعداد توانمند می‌سازد.

بنیان هر دوی این مجموعه مهارت‌ها در پنج سال اول زندگی نهاده می‌شود. تکامل شناختی که شامل توسعه سواد خواندن و نوشتن و مهارت شمارش است، بخش مهمی ‌از آمادگی کودک برای ورود به مدرسه را تشکیل می‌دهد. در تعاملات و فعالیت‌های روزمره کودکان نوپا، فرصت‌های فوق‌العاده‌ای برای القای انواع آموزش‌ها در قالب بازی و تجربه‌های کوتاه و طبیعی حامی ‌تکامل طبیعی مغزی فراهم است.

تکامل شناختی، محصول طبیعی خانواده‌های گرم و صمیمی، متخصصان رشد و تکامل اولیه کودکان ماهر و با تجربه و برنامه‌ها، خدمات و محیط‌های مستعد برای حمایت از کودکان هستند.

نوزادان و کودکان نوپای معلول هرچند که نیازهای خاصی دارند اما در زمینه رشد تکامل شناختی شان در محیطی صمیمی ‌و روابط حمایتی و محیطی حساس، تفاوتی با سایرکودکان ندارند. نشان داده شده است که دریافت خدمات اولیه کیفی، خدماتی که متناسب با نیاز چنین کودکانی طراحی شده باشد در تحقق نتایج تکاملی مورد انتظار بسیار مؤثر است. علاوه براین، وقتی نوزادان و کودکان نوپای برخوردار از نیازهای خاص در برنامه‌های آموزشی اولیه سایر همسالان مشابه شان وارد می‌شوند، چون سایر کودکان از مزایای مثبت این برنامه‌ها برخوردار می‌شوند.

نتایج تحقیقات حاکی از آن است که بزرگسالانی که در دوران کودکی تحت پوشش چنین برنامه‌هایی بوده‌اند، نسبت به همسالان شان درآمد بیشتری داشته، به میزان ۵۹ تا ۸۰ درصد کمتر از آنها نیازمند خدمات رفاهی بوده و در مقایسه با همسالانی که تحت پوشش چنین برنامه‌هایی نبوده‌اند، تقریبا سه‌برابر بیشتر خانه شخصی داشتند.

بررسی نتایج یک برنامه ویزیت خانگی برای ارایه خدمات پرستاری و مراقبت از مادران باردار ثابت کرد که روابط مداوم و فزاینده حاکم بر ویزیت خانگی نه تنها بر زندگی کودکان بلکه به همان اندازه برای والدین درگیر در برنامه مفید است. ۱۵ سال پس از تولد اولین نوزاد، مادران شرکت‌کننده در این برنامه نسبت به مادران گروه کنترل، بارداری‌های کمتر و فاصله بین زایمانی بیشتری داشتند و ۳۰ ماه کمتر نیازمند خدمات رفاهی بودند.

نتایج مطالعه طولی شیکاگو برای بررسی آثار سرمایه گذاری برای انواع آموزش‌های کودکان زیر پنج سال حاکی از ۳۳ درصد بازداشت کمتر نوجوانان شرکت کننده در برنامه و کاهش ۴۲ درصدی بازداشت به دلیل تخلفات خشونت بار بود. مانند این یافته‌ها در برنامه ویزیت خانگی برای ارایه خدمات پرستاری و مراقبت از مادران باردار و در نوجوانانی که مادرانشان در طول دهه پیش، از این خدمات برخوردار بودند دیده شد: ۶۰ درصد فرار کمتر، ۵۵ درصد بازداشت کمتر و ۸۰ درصد درگیری کمتر در بزه کاری نسبت به همسالان شان در گروه کنترل. در مطالعه شیکاکو، نتایج حاکی از افزایش ۲۹ درصدی میزان تکمیل دوران دبیرستان، کاهش ۴۱ درصدی ترک تحصیل و کاهش ۴۰ درصدی درجازدن در یک مقطع تحصیلی کودکان تحت پوشش برنامه بود. در یک مداخله رشد و تکامل اولیه کودکان، محققان با کاهش قابل ملاحظه ای در میزان حاملگی نوجوانی در بین نوجوانان شرکت‌کننده در برنامه روبه رو شدند.

محققان متوجه شدند که کودکان شرکت‌کننده در این برنامه در بزرگسالی ۳۹ تا ۵۵ درصد کمتر از کودکان گروه کنترل، سیگار می‌کشند و مزایای بهداشتی و هزینه افزایش طول عمر کودکان تحت پوشش برنامه ۱۶۴۰۰۰ دلار به ازای هر فرد بود. در همین برنامه نتایج حاکی از کاهش ۵۱ درصدی در بدرفتاری با کودکان شرکت کننده در برنامه بود. در برنامه‌های ویزیت خانگی نیز یافته‌های بهداشتی مثبت برای کودکان ۰ تا ۱۵ سال گزارش شده است. یکی از این برنامه‌های ویزیت خانگی پرونده‌های جرایم سوء استفاده و غفلت از کودکان را در یکی از ایالات آمریکا و در اولین زایمان مادران کم درآمد به میزان ۷۹ درصد کاهش داد.

تامین، حفظ و ارتقای سلامت کودکان ایرانی نیازمند توجه کافی و موثر تمامی‌بخش‌های دولتی، سازمان‌های غیردولتی ذی‌ربط در کشور و نیز تمامی‌والدین ایرانی به مراحل اولیه رشد و تکامل کودکان از بدو تولد تا پنج سالگی است تا:

۱) خدمات کیفی رشد و تکامل اولیه کودکان برای کودکان صفر تا پنج سال و خانواده‌های آنها تامین شود: برای این کار باید خدمات رایج کنونی برای شیرخواران، کودکان نوپا و خانواده‌های آنها شناسایی شود. خدمات موفق و برترسایر کشورها مرور شود. برای شناخت نیازهای کشور، تعیین شکاف خدمات و طراحی برنامه عمل آینده، یک کارگروه ملی چندبخشی تشکیل شود و روش‌های خلاق حمایت از برنامه‌ها و خدمات رشد و تکامل اولیه کودکان شناسایی شود.

۲) در زمینه تکامل مناسب پنج سال اول زندگی کودکان برنامه ریزی شود:این کار نیازمند تلاش برای بهبود کیفیت و فراهم سازی مراقبت از شیرخواران و کودکان نوپا در کشور و آموزش والدین برای کمک به آنها در درک بهترین حمایتی است که می‌توانند از برنامه‌های آموزش و تکامل اولیه کودکشان داشته باشند و سرانجام توسعه مهارت‌های متخصصان مراقبت از کودکان در زمینه حمایت از فعالیت‌های رشد و تکامل اولیه کودکان ضروری است.

۳) امکان ارتقای آموزش اولیه کودکان زیر پنج سال فراهم شود: برای این کار باید خدمات و منابع مالی آموزش همگانی مردم به ویژه والدین و کودکان نوپا بازبینی شود، به گونه‌ای که امکان برقراری جریان آموزشی و توزیع دوباره منابع و سرمایه‌های آموزشی با هدف پاسخ‌گویی به نیازهای آموزشی کودکان نوپا و خانواده‌هایشان فراهم شود. مهارت‌های آموزش اولیه کودکان زیر پنج سال با انتشار و توزیع کتاب‌های مناسب در اتاق‌های انتظار مراکز ارایه خدمات دولتی و تفریحی در بین والدین ترویج شود و برای هر تازه مادری، کتاب رشد و تکامل اولیه کودک ارسال شود.

۴) برای ارتقای سلامت و ایمنی کودکان زیر پنج سال برنامه‌ریزی شود: این کار نیازمند شناسایی اولیه شیرخواران و نوپایان نیازمند خدمات خاص بهداشتی با همکاری سازمان‌های ملی، شهری و محلی، برگزاری بسیج‌های اطلاع‌رسانی چندرسانه‌ای در زمینه کودکی ایمن با تمرکز بر مطالبی مانند استفاده صحیح از صندلی کودک، ایمنی در برابر حریق، خانه‌های دوستدار کودک یا آموزش مهارت‌های احیا و کمک‌های اولیه برای کودکان نوپا با مشارکت ذی‌نفعانی مانند سازمان آتش نشانی ونیروی پلیس، مذاکره با متخصصان اطفال جامعه برای تعیین موقعیت‌های مؤثر در بهبود هماهنگی خدمات قابل ارایه به کودکان نوپا، تضمین تغذیه مناسب کودکان نوپا از طریق ترغیب ارایه دهنگان مراقبت‌های کودک به مشارکت در برنامه مراقبت غذایی کودکان نوپا و خانواده‌های آنها و تقویت انگیزه‌ها و موقعیت‌های آموزشی مورد نیاز در برنامه رشد و تکامل اولیه کودکان از طریق اعتباربخشی به مشارکت ارایه دهندگان خدمات کودکان در خدمات اولیه رشد و تکامل کودکان است.

هر چند که برنامه‌های رشد و تکامل اولیه کودکان زیر پنج سال می‌تواند تأثیر پایداری بر سلامت، ایمنی و رفاه کودکان کشورمان و خانواده‌های آنها گذارد و در توسعه پایدار کشورمان مفید باشد اما باید گفت که هر نوع سرمایه گذاری در این برنامه‌ها، چنین مزایایی را در پی ندارد و تنها سرمایه گذاری‌های هوشمندانه مؤثر است.

برای هردولتی، سرمایه‌گذاری هوشمندانه به معنای سرمایه گذاری در برنامه ای با کیفیت بالاست و کیفیت برنامه‌هاست که چشم‌انداز‌های بلندمدت کشورها را محقق می‌سازد. کودکان آسیب پذیرترین اعضای هر جامعه‌ای هستند و دولت متعهد در قبال شیرخوران و نوپایان، بزرگ‌ترین حامی ‌و سرمایه آینده، حال و هر روز زندگی کودکان نوپاست. تضمین فردایی با کیفیت برای همه فرزندانمان و آینده‌ای مولد برای کشورمان نیازمند توجه بیشتر به پنج سال اول زندگی کودکان ایران است.

دکتر شهرام رفیعی‌فر