فضائل و سیره فردی امام موسی بن جعفر علیهمااسلام

شیخ مفید رضوان الله علیه فرموده ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام عابدترین و فقیه ترینِ اهل زمانش بود, از همه سخی تر و از لحاظ كرامت نفس در عالی ترین درجه قرار داشت نوافل شب را می خواند تا به وقت صبح می رسید, و بلافاصله نماز صبح را می خواند, آنگاه تا طلوع آفتاب به تعقیب و ذكر الله اشتغال داشت, بعد سر به سجده می گذاشت و مشغول دعا و حمد بود تا نزدیكی ظهر

●فضایل امام كاظم علیه السلام از نگاه شیخ مفید(ره)

شیخ مفید رضوان الله علیه فرموده: ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام عابدترین و فقیه‏ترینِ اهل زمانش بود، از همه سخی‏تر و از لحاظ كرامت نفس در عالی‌ترین درجه قرار داشت... نوافل شب را می‏خواند تا به وقت صبح می‏رسید، و بلافاصله نماز صبح را می‏خواند، آنگاه تا طلوع آفتاب به تعقیب و ذكر الله اشتغال داشت، بعد سر به سجده می‏گذاشت و مشغول دعا و حمد بود تا نزدیكی ظهر.(۱)

بسیار اوقات این دعا را می‌خواند: «اللهمّ اِنّی اسالك الرّاحهَٔ عند الموت والعفو عند الحساب» و آن را تكرار می‏فرمود و از جمله دعاهایش آن بود كه: «عظُم الذّنب من عبدك فلیحسن العفو من عندك.»

از ترس خدا گریه می‏كرد تا جایی كه اشك از محاسنش جاری می‏شد، از همه مردم بیشتر به خانواده‏اش و ارحامش می‏رسید، شب‌ها به فقراء اهل مدینه سر می‏زد و زنبیل‌های حاوی مال و پول نقره و آرد و خرما برای آنها می‏برد، آنها نمی‏دانستند آورنده اینها كیست... موقع احسان دویست دینار تا سیصد دینار احسان می‏كرد، كیسه‏های احسان موسی‏بن جعفر علیه السلام، ضرب المثل بود...

مردم از او بسیار روایت نقل كرده‏اند و او افقه اهل زمان و كتاب خدا را از همه بهتر حافظ بود، صوتش در قرائت قرآن از همه نیكوتر بود؛ چون قرآن می‏خواند محزون می‏شد، آنها كه قرائت او را می‏شنیدند گریه می‏كردند.مردم مدینه او را «زین المتهجّدین» می‏نامیدند، "كاظم" لقب یافت زیرا كه خشم خود را فرو خورد و بر ظلم ظالمان صبر كرد.(۲)

یکی از اقدامات آن حضرت مبارزه منفی و عدم تسلیم در برابر طاغوت و متنفر كردن مردم از دستگاه ظلم و جور بود؛ دلیل این مدعا زندانی شدن آن حضرت و سالها در زندان ماندن و شهادت در زندان است و دیگر آن كه آن حضرت صفوان جمال را وادار به فروش شترهایش كرد تا هارون الرشید حتی در رفتن به حج آنها را كرایه نكند و امام به وی فرمود: هر كه بقای هارون را دوست دارد ولو به مدت دادن كرایه شتران، در قیامت با او محشور خواهد بود.

●عبادت

عبدالله قروی از پدرش نقل می‌کند: محضر فضل بن ربیع رفتم، او در پشت بام نشسته بود، گفت: نزدیك بیا، نزدیك رفتم تا محاذی او شدم، گفت: به آن اتاق نگاه كن؛ نگاه كردم، گفت: چه می‏بینی؟ گفتم: یك لباس كه به زمین انداخته‏اند. گفت: دقت كن؛ به دقت نگاه كردم، گفتم: مردی را می‏بینم كه در حال سجده است .

گفت: او را می‏شناسی؟ گفتم: نه، گفت: او مولای تو است، گفتم: مولای من كیست؟ گفت: خود را به نادانی می‏زنی؟! گفتم: نه، من برای خود مولایی نمی‏شناسم. گفت: این ابوالحسن موسی بن جعفر است، من شب و روز حال او را زیر نظر دارم، او را همیشه در این حال یافته‏ام، او نماز صبح را می‏خواند، تا طلوع آفتاب به تعقیب می‏نشیند، بعد سر به سجده می‏گذارد تا ظهر می‏رسد، به بعضی از خدمتكاران زندان گفته است چون ظهر شود او را خبر كند. وقتی كه غلام، اعلام ظهر می‏كند، برخاسته بدون وضو شروع به نماز می‏كند، از آن می‏دانم كه در سجده نخوابیده است .(۳)

●دعا برای مومن

‎علی بن ابراهیم از پدرش نقل كرده: عبدالله بن جندب را در موقف حج (ظاهراً عرفات) دیدم، بهتر از او كسی را در آن جا ندیدم، دست به آسمان برداشته مرتب دعا می‏كرد و اشك چشمانش بر صورتش جاری بود و به زمین می‏ریخت چون مردم از وقوف برگشتند، گفتم یا ابا محمد! من بهتر از موقف تو ندیدم. گفت: به خدا قسم دعا نكردم مگر برای برادران مؤمن، چون ابوالحسن موسی بن جعفر علیه السلام به من فرمود: هر كه برای برادر مؤمنش در پشت سر دعا كند، از عرش ندا می‏شود: آگاه باش برای تو صد هزار برابر آن است، «و ذلك ان اباالحسن موسی بن جعفر علیه السلام أَخبرنی انه من دعا لاخیه بظهر الغیب نودی من العرش‌ها، و لك ماهٔ الف ضعفٍ مثلِه.» من خوش نداشتم صد هزار برابر ضمانت شده را بگذارم برای یك دعایی كه نمی‏دانم مستجاب خواهد شد یا نه.( ۴)

●فتوای امام كاظم علیه السلام

حسن بن علی بن نعمان گوید: وقتی كه مهدی عباسی مسجدالحرام مكه را توسعه داد، خانه‏ای در مربع شدن مسجد باقی ماند، مهدی از صاحبان خانه خواست كه آن را بفروشند تا داخل مسجد الحرام كند، ولی آنها حاضر به فروش نشدند.

مهدی از فقها فتوا خواست، همه گفتند: چیز غصبی نمی‏شود داخل در مسجدالحرام شود و جزء آن باشد، علی بن یقطین گفت: یا امیرالمؤمنین! اگر مشکل را به موسی بن جعفر بنویسم، راهی می‌دهد.

مهدی عباسی به حاكم مدینه نوشت از موسی بن جعفر بپرس: "خانه‏ای است می‏خواهیم داخل در مسجدالحرام بكنیم، صاحبانش حاضر به فروش نیستند، در این امر چاره چیست؟" حاكم آن را از امام علیه السلام پرسید، حضرت فرمود: ناچاریم كه جواب بدهیم؟ گفت: آری، ضرورتی است كه پیش آمده است.

فرمود: بسم الله الرحمن الرحیم اگر كعبه بعد از خانه ساختن مردم ساخته شده است، مردم به اطراف آن سزاوارترند و اگر مردم به اطراف كعبه آمده‏اند، كعبه به اطرافش اولی است:

«بسم الله الرحمن الرحیم ان كانت الكعبهٔ هی النازلهٔ بالناس فالناس اولی بفنائها و ان كان الناس هم النازلون بفناء الكعبهٔ فالكعبهٔ اولی بفنائها.»

امام صلوات الله علیه یكی از احكام و مصادیق حریم را در اینجا بیان فرموده است و چون خانه اطراف كعبه، بعد از كعبه ساخته شده بود، حق كعبه در توسعه مقدم بود.

مهدی چون نامه را خواند، بوسید و دستور داد خانه مزبور را خراب كرده داخل مسجد نمایند. صاحبان خانه محضر امام علیه السلام آمدند كه به مهدی نامه بنویسد اقلاً قیمت خانه را بدهد، امام مرقوم فرمود مقداری به آنها پول بدهد، مهدی آنها را با پول راضی كرد.( ۵)

روزی امام كاظم علیه السلام در بغداد از کنار خانه بُشر حافی عبور می‏كرد، صدای ساز و آواز شنید، در این بین كنیزی از خانه بیرون آمد تا خاكروبه را بیرون ریزد.

امام علیه السلام به او فرمود: صاحب این خانه آزاد است یا عبد؟ گفت: آزاد است. امام فرمود: راست گفتی، اگر عبد بود از مولایش می‏ترسید.

●امام كاظم علیه السلام و قیام علمی

در زمان حضرت كاظم صلوات الله علیه برای قیام مسلحانه بر علیه طاغوت و تشكیل حكومت اسلامی، زمینه‏ای فراهم نبود، وگرنه بر آن حضرت واجب بود كه دست به كار شود و حكومت اسلامی به وجود آورد، چنانكه از قیام حسین بن علی شهید فخ كه مورد تایید امام علیه السلام بود معلوم گردید، حضرت به او فرمود: مردم فاسقند، كاری از پیش نخواهی برد.

ولی برای مبارزه منفی و قیام علمی و ارشاد مردم، شرایط آماده بود، بدین جهت، امام فعالیت خویش را در دو جبهه آغاز فرمود، یكی مبارزه منفی و عدم تسلیم در برابر طاغوت و متنفر كردن مردم از دستگاه ظلم و جور، دلیل این مدعا زندانی شدن آن حضرت و سالها در زندان ماندن و شهادت در زندان است و دیگر آن كه آن حضرت صفوان جمال را وادار به فروش شترهایش كرد تا هارون الرشید حتی در رفتن به حج آنها را كرایه نكند و امام به وی فرمود: هر كه بقاء هارون را دوست دارد ولو به مدت دادن كرایه شتران، در قیامت با او محشور خواهد بود.

دیگری در جهت ارشاد و هدایت مردم و نشر احكام و تربیت افراد، شیخ مفید در ارشاد فرموده: مردم روایات بسیاری از آن حضرت نقل كرده‏اند و آن حضرت افقه اهل زمان خویش بود.(۶)

مرحوم شیخ طوسی در رجال نام دویست و هفتاد و دو نفر از روایان را ذكر كرده كه همه از آن حضرت نقل حدیث كرده‏اند، مطالعه نام آنها در همان كتاب بسیار دیدنی است، با مراجعه به كتب اربعه و بحار و امثال آن خواهیم دید كه بخش قابل توجهی از احكام و اعتقادات و اخلاق اسلامی و تفسیر توسط آن جناب بوده است.

وصیت آن حضرت به هشام كه در كافی: كتاب العقل و الجهل ص ۱۳ - ۲۳ و در تحف العقول در ذكر ارشادات آن حضرت نقل شده، حائز اهمیت است. علی بن جعفر برادر آن حضرت كه از تربیت شدگان آن حضرت و از خواص آن بزرگوار بود همه «كتاب المناسك و المسائل» را از آن حضرت نقل كرده است.

مرحوم مجلسی همه آن كتاب را در بحارالانوار ج ۱۰ از صفحه ۲۴۹ تا صفحه ۲۹۱ یعنی در چهل و یك صفحه آورده است تحت عنوان «ما وصل الینا من اخبار علی بن جعفر عن اخیه موسی علیه السلام...» و آنها حدود چهار صد و هیجده سؤال و جواب است كه به صورت: «سالته... قال» منقول است. شیخ طوسی در اختیارالرجال فرموده: امامیه اتفاق دارند بر شش نفر از فقها از اصحاب امام كاظم و امام رضا علیهماالسلام و آنها عبارتند از: یونس بن عبدالرحمان، صفوان بن یحیی، بیّاع سابری، محمد بن ابی عمیر، عبدالله بن مغیره، حسن محمود سرّاد و احمد بن ابی نصر بزنطی. (۷) اینك به عده‏ای از بزرگان و فقهاء و محدثین كه از تربیت یافتگان آن حضرت و پدرش امام صادق و پسرش امام رضا (علیهم السلام) بوده‏اند، اشاره می‏كنیم.

۱- یونس عبدالرحمن مولی آل یقطین. در فهرست شیخ آمده كه او بیشتر از سی كتاب در احكام جمع و تألیف كرده است. صدوق فرمود: از ابن الولید شنیدم می‏فرمود: روایات كتب یونس همه صحیح است مگر آنچه محمد بن عیسی بن عبید به تنهایی از او نقل كرده است.

نجاشی در رجال خود فرموده: در میان اصحاب ما متقدم و عظیم المنزلهٔ بود. در ایام هشام بن عبدالملك متولد شد، امام صادق علیه السلام را در میان صفا و مروه دید ولی از وی چیزی نقل نكرده و از امام كاظم و امام رضا علیهماالسلام روایت نقل فرموده است؛ امام رضا علیه السلام در علم و فتوا دادن به او اشاره می‏كرد.

ابوهاشم جعفری گوید: كتاب «یوم و لیلهٔ» یونس را به امام حسن عسكری علیه السلام عرضه كردم، فرمود: این كتاب تصنیف كیست؟ گفتم: تصنیف یونس آل یقطین است. فرمود: «اعطاه الله بكل حرف نوراً فی الجنهٔ.»

۲- صفوان بن یحیی. شیخ طوسی در فهرست می‏فرماید: صفوان بن یحیی كه لباس سابری خرید و فروش می‏كرد، اوثق اهل زمانش در نزد اصحاب حدیث و عابدترین اهل روزگارش بود. روزی صد و پنجاه ركعت نماز می‏خواند و سالی سه ماه روزه می‏گرفت و هر سال زكات مالش را سه برابر می‏داد.

او و عبدالله جندب و علی بن نعمان در بیت الله الحرام عهد كردند كه اگر یكی از دنیا رفت، بقیه بعد از او نماز او را بخوانند، روزه او را بگیرند، حج او را به جای آورند و زكات او را بدهند، دو رفیقش قبل از او از دنیا رفتند، لذا صفوان به عهد خود عمل می‏كرد.

او از حضرت رضا و امام جواد و امام هادی علیهم السلام روایت كرده و نیز از چهل نفر از اصحاب امام صادق علیه السلام نقل حدیث می‏كند و كتب متعددی دارد و از موسی بن جعفر علیهماالسلام مسائلی و روایاتی دارد.

نجاشی فرموده: صفوان بن یحیی ثقهٌٔ ثقهٌٔ عَینٌ. از حضرت رضا علیه السلام روایت نقل كرده و در نزد آن حضرت مقام شریفی داشت، كشّی او را در رجال امام كاظم علیه السلام ذكر كرده. وكیل امام رضا و امام جواد علیهماالسلام بود، به طرف مذهب واقفیه نرفت. او در سال دویست و ده وفات یافته است.

۳- محمد بن ابی عمیر. نجاشی فرمود: كنیه‏اش ابو احمد و بغدادی الاصل است. امام كاظم علیه السلام را ملاقات كرد و از او احادیث بسیاری شنید و در بعضی احادیث، امام او را أبا احمد خطاب كرده است و نیز از حضرت رضا علیه السلام حدیث نقل كرده، در نزد خاصه و عامه دارای منزلت است. شیخ در فهرست فرمود: «و كان من أوثق الناس عندالخاصهٔ و العامهٔ و أنسكهم نسكاً.»

او کسی است كه وقتی به هارون الرشید خبر دادند: كه او نام‌های همه شیعه را در عراق می‏داند، هارون او را گرفت و گفت: نام شیعیان را بگو، او قبول نكرد، او را لخت كرده و آویزان نموده و صد ضربه شلاق زدند. می‏گوید: تحمل فشار به قدری سخت شد كه عنقریب بود نام شیعیان را فاش كنم، ناگاه ندای محمد بن یونس بن عبدالرحمان را شنیدم كه می‏گفت: ابن ابی عمیر! از خدا بترس، و جایگاه خود را در نزد خدا بیاد آور. این گفته باعث قوت قلب شد كه تحمل كردم و نگفتم والحمدلله؛ و در آن گرفتاری بیشتر از صد هزار درهم ضرر دید. (رجال كشی)

او چهار سال به علت طرفداری از امامت به زندان رفت؛ خواهرش كتاب‌های او را دفن كرد و کتب از بین رفت. به قولی خودش آنها را در غرفه‏ای گذاشته بود كه باران بر آنها جاری گردید و شسته شدند، لذا از حفظ، نقل حدیث می‏كرد. اصحاب ما بر مراسیل او اعتماد كرده‏اند، كتاب‌های زیادی تألیف كرده است. او در سال دویست و هفده به جوار حق پیوست. (رجال نجاشی)

سندی بن شاهك به امر هارون او را صد و بیست تازیانه زد و در حبس افكند، او بیست و یك هزار درهم داد تا خلاص شد... از مردی ده هزار درهم طلب داشت. آن مرد خانه خود را به ده هزار درهم فروخت، پولش را پیش ابن ابی عمیر آورد و گفت: این طلب تو است.

گفت: این پول از كجاست؟ آیا به ارث برده‏ای یا كسی به تو بخشیده است؟ گفت: خانه‏ای را فروخته‏ام، پول آن است. ابن ابی عمیر گفت: ذریح محاربی از امام صادق علیه السلام به من نقل كرد كه فرمود: «لا یُخرج الرجل من مَسقط رأسه بالدّین» یعنی به علت قرض، مرد را از خانه‏اش بیرون نمی‏كنند. لذا این پول‌ها را قبول نمی‏كنم با آن كه به خدا قسم فعلاً به یك درهم نیز احتیاج دارم (تحفهٔ الاحباب).

ببین تربیت امامان صلوات الله علیهم چه مردانی به وجود آورده است. اگر انسان خودش خانه‏اش را بفروشد و بیاورد مانعی ندارد، ولی آن بزرگوار احتیاط كرده است.

۴- عبدالله بن مغیره ابو محمد بجلی. نجاشی فرموده: ثقهٔ ثقهٔ، كسی در جلالت و دین و ورع به او نمی‏رسد، از ابی الحسن موسی بن جعفر علیه السلام حدیث نقل كرده و گویند سی كتاب تألیف نموده است.

كشی در رجال خود نقل كرده: عبدالله بن مغیره گوید: قول واقفی‌ها را قبول كرده بودم. به حج مشرف شدم، به وسوسه و تردید افتادم، به پرده كعبه چسبیده و گفتم: خدایا! مطلوب و اراده مرا می‏دانی، مرا به بهترین ادیان هدایت كن. در آن وقت به دلم افتاد كه محضر امام رضا علیه السلام بروم، به مدینه آمدم و به در خانه آن حضرت رفتم. به غلام آن حضرت گفتم: بگو مردی از اهل عراق اجازه ورود می‏خواهد. در این بین صدای امام را شنیدم كه فرمود: عبدالله بن مغیره! داخل شو، داخل خانه شدم، امام چون به من نگاه كرد، فرمود: خدا دعایت را قبول فرمود و تو را به دین خود هدایت كرد. گفتم: «اشهد انك حجهٔ الله و امینه علی خلقه.»

پی نوشت ها:

۱- ظاهراً سر به سجده گذاشتن در ایام حبس بوده است .

۲- ارشاد مفید ص ۲۷۷ - ۲۷۹.

۳- بحارالانوار، ج ۴۸، ص ۲۱۰.

۴- كافی، ج ۴، ص ۴۶۵، كتاب الحج.

۵- تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۱۸۷، ذیل آیه «ان اوّل بیت وضع للناس» آل عمران، ۹۶.

۶- ارشاد، ص ۲۷۹.

۷- مناقب، ج ۴، ص ۳۲۵.

۸- رجال كشی، (صفوان).

۹- بحار الانوار، ج ۴۸، ص ۸۵ .

۱۰- الدراعهٔ بالضم جبهٔ مشقوقه المقدم.

۱۱- ارشاد مفید، ص ۲۷۴.

---