شاعر كتاب های درسی

در آن سال ها, كه محمود كیانوش, بنیان گذار شعر كودك, شعرهایش را در مجله های آموزشی پیك چاپ می كرد و حتی پیش تر از آن, از پروین دولت آبادی نیز شعرهایی زیبا و دل انگیز در این مجله ها چاپ می شد

● پروین دولت‌آبادی

در آن سال‌ها، كه محمود كیانوش، بنیان‌گذار شعر كودك،‌ شعرهایش را در مجله‌های آموزشی پیك چاپ می‌كرد و حتی پیش‌تر از آن، از پروین دولت‌آبادی نیز شعرهایی زیبا و دل‌انگیز در این مجله‌ها چاپ می‌شد. از این رو، همه كسانی كه محمود كیانوش را می‌شناسند و با شعر او آشنایی دارند، با خانم پروین دولت‌آبادی و شعرهایش نیز آشنا هستند.

پروین دولت‌آبادی را نیز باید شاعری دانست كه شعرش، البته با تفاوت‌هایی، همراه شعر كیانوش به بالندگی شعر كودك در ایران كمك كرده‌ است. این را هم بگوییم كه، اگر حمایت و همدلی مدیریت لایق و دلسوز مجله‌های پیك، شادروان ایرج جهانشاهی نبود، محمود كیانوش و پرورین دولت‌آبادی این دلگرمی را نمی‌یافتند كه در مدتی طولانی ( بیش از ده سال)، همت خویش را صرف سرودن شعر كودك كنند كه در نهایت، به بارور شدن این مقوله در ادبیات معاصر ایران انجامید. این دو شاعر در گفته‌ها و نوشته‌های خود، از جهانشاهی به نیكی یاد كرده‌اند و ما لازم دیدیم یادكرد آن‌ها را در این جا بازتاب دهیم.

پروین دولت‌آبادی در سال ۱۳۰۳ شمسی در اصفهان متولد شد. دولت‌آباد، كه در آن‌ سال‌ها روستایی بیش نبود، امروز شهری كوچك در شمال و در حومه‌ی اصفهان است. عموی پدری و نیز عموی مادری پروین، یحیی دولت‌آبادی بود؛ مردی علاقه‌مند به دانش و فرهنگ كه او را با شعر " صبح" وی می‌شناسند.

خانم دولت‌آبادی در یازده سالگی با خانواده‌اش به تهران آمد. در مدرسه‌های انگلیسی‌ها و آمریكایی‌ها درس خواند و تحصیلات دبیرستانی‌ خود را تمام كرد. ۱۸ ساله بود كه معلم شد و در ۲۳ سالگی ازدواج كرد. او در كنار شغل معلمی به كارهای فرهنگی نیز پرداخت و به ویژه در زمینه شعر كودك بسیار كوشید.

از وی سه كتاب شعر به نام‌های شوراب ( ۱۳۴۹)، آتش و آب (۱۳۵۲) و بر قایق‌ ابرها۱ (۱۳۷۳) انتشار یافته است. این آخری، مجموعه شعرهایی است كه شاعر طی سال‌های ۱۳۵۵- ۱۳۲۵ سروده و بیش‌تر آن‌ها در سلسله مجله‌های پیك منتشر شده است.

پروین دولت‌آبادی سرودن شعر را از چهارده سالگی آغاز كرد و شاید به همین سبب است كه اشعارش همواره در حال و هوای پراحساس دوران كودكی و نوجوانی سیر می‌كند و بین او و كودكان و نوجوانان، پیوندی همیشگی برقرار شده است. اشتغال به معلمی نیز عامل دیگری به شمار می‌آید كه سبب شده است وی برای خواننده‌ی خردسال یا نوجوان درسی و پیامی داشته باشدو دیدگاه‌هایش را، كه سرشار از صداقت و خوش‌بینی و درس زندگی است، به آن‌ها انتقال دهد. به عبارت دیگری می‌توان گفت شعر پروین دولت‌آبادی نوع جدید یا مدرن " شعر تعلیمی" است. از این رو، ضمن آن كه آموزنده است، با شعرهای سنتی گذشته تفاوت دارد. خود او می‌گوید۲ :

"من نیز مانند هر كسی در جست و جوی یك پایگاه فكری بوده‌ام. وقتی پایگاهم را یافته‌ام، از آن جا حركت را آغاز كرده‌ام. آن چه گفته‌ام، آن چه به من تسكین می‌دهد، حاصل كاوش در درون خودم است و شاید این صداقت و بی‌غشی كلام است كه در كسانی كه شعر مرا می‌خوانند، تأثیر می‌گذارد."

دولت‌آبادی در عین این كه شاعر است، و می‌دانیم شعر زاییده‌ی تخیل و عاطفه و به خودی خود امری شخصی است، خود را از اجتماع دور نمی‌داند و معتقد است كه شاعر باید همواره با مردم و در میان مردم باشد:

"شاعر نمی‌تواند از محیطش جدا شود. در غیر این صورت زندگی او عاریتی است. شاعری كه فضای زندگی خود را می‌شناسد، با مردم در تبادل است و تلخی‌ها و شیرینی‌ها را می‌شناسد، نمی‌تواند در خمیر مایه‌ی شعرش چیزی غیر از آن چه ذهن خلاقش عرضه كرده است، بگنجاند. اگر چه تاریخ هستی و نقش وجود هر كس شكل‌دهنده‌ی فكرها و عقیده‌های اوست، تأثیر اجتماع را بر او نمی‌توان نادیده انگاشت. شاعر جدا از مردم، تافته‌ی جدا بافته‌ای پیچیده در حریر و ابریشم است كه هرگز نمی‌تواند دلی را گرم كند و نقطه اشتراكی با خواننده شعرش به دست آورد."

كسی كه مجموعه‌ شعر بر قایق ابرها را بخواند، خواهد پذیرفت كه در نگاه پروین، همه چیز قابلیت تبدیل به شعر كودكانه را دارد. از مجموع ۲۷۷ قطعه شعر این مجموعه گاهی چند شعر راجع به یك موضوع، به طور مثال آینه، آموزگار یا مادر است و درباره‌ی ده‌ها موضوع دیگر نیز شعرهایی وجود دارد كه برای نمونه می‌توان به این موضوع‌ها اشاره كرد: خدا، آتش، آدمك برفی، آشیانه، اصفهان، پرواز زنبور، باران، بابا، برف، بهار، پرستو، پروانه، پیچك، تار عنكبوت، چلچله، خاك، خرمن گندم،‌خورشید، خروس، درخت، دعای صبح، زمستان، رنگین كمان، ستاره‌ها، ساعت، سرود ناودان، شهر شادی، عسل، قطار، كتاب، كوه كبود، گل‌ناز، گل یخ، گل بنفشه،‌گل آفتاب‌گردان، گل یاس، لالایی، لانه، مدرسه، مور، مهرماه، نرگس شیراز، نی چوپان، هلال ماه، یلدا، هم‌كلاس و هدیه‌ای برای آموزگار.

درباره‌ی سبك شعری پروین دولت‌آبادی می‌توان گفت كه او تا حدی متأثر از شعر سنتی و سبك خراسانی است و در پاره‌ای موارد نیز شعرهایش یادآور شعرهای پروین اعتصامی است. در واقع، پروین دولت‌آبادی شعر سنتی و شعر امروز را از زندگی خود جدا نمی‌داند. وی شاعری را با غزل‌سرایی شروع كرد؛ ولی یك نگاه كلی به شعر او نشان می‌دهد كه به شعر نو اقبال بیش‌تری نشان داده است. با این حال، این دقت نظر را دارد كه بگوید: یك كار تازه آغاز شده ( شعرنو) را نمی‌شود با كاری كه بیش از هزار سال صیقل زمان و طبع لطیف و پسند مردم پخته‌اش كرده است، در دو كفه‌ی یك ترازو گذاشت.

در آغاز این نوشتار پروین دولت‌آبادی را شاعری می‌دانستیم كه شعرهایش پابه‌پای شعرهای محمود كیانوش در مجله‌های پیك چاپ می‌شد. نكته‌ای كه در مورد هر دو شاعر می‌توان گفت و پیش از این درباره‌ی كیانوش به آن اشاره كرده‌ایم، این است كه متأسفانه در هیچ یك از كتاب‌های درسی سال‌های دهه‌ی چهل به بعد، كه دوران بلوغ شعری كیانوش و دولت‌آبادی است، شعری از این دو نیامده است. البته در مورد دولت‌آبادی دو استثنا وجود دارد و آن یكی شعر باز می‌آید پرستو نغمه‌خوان است كه تا امروز در كتاب فارسی چهارم دبستان وجود دارد و دیگری شعر خدا كه در سال ۱۳۷۰ در فارسی دوم آمد ولی بعدها حذف شد. یك استثنا هم درباره‌ی كیانوش در سال‌های اخیر دیده شد. در كتاب فارسی اول راهنمایی ( چاپ ۱۳۷۹) برای نخستین بار شعر دریا از كیانوش به چاپ رسید.

اكنون در ادامه‌ی این مقاله، نمونه‌هایی از شعرهای پروین دولت‌آبادی را برای شما می‌آوریم. اما برای كسانی كه علاقه دارند تفسیر و شرح یك شعر خانم دولت‌آبادی را از زبان خودش بخوانند، تفسیر شعر زندگی این است را می‌آوریم كه درباره‌اش چنین گفته است:

" شعر زندگی این است، را روزی ساختم كه سراپایم را غصه و ناراحتی انباشته بود. برفراز یك تپه‌ی جنگلی در بهشهر نشسته بودم و می‌خواستم راهی بجویم برای مصالحه با زندگی. چشم‌انداز من سایه‌ روشن وسیعی بود. ابرهای نقره‌ای رنگ روی مرتع معلق بودند و در حال و هوایی بودم كه بیش از هر چیز و هركس، مسكن و قوت قلبی می‌خواستم. فكر می‌كردم؛ تعارض بین همه چیزها را حس می‌كردم. می‌دانستم كه استقرار و استحكام آدمی در وجود خودش است.

باید جای پایی در خود یافت تا آرامش به دست آید و تلخی‌ها و شیرینی‌ها معنی پیدا كند. زندگی برای ما یك پدیده‌ی آمدنی است كه هر لحظه‌اش ناشناس است و باید كشف شود. من متناسب با احوالم قطعه‌ی زندگی این است، را ساختم."

پی‌نوشت

۱. شعرهایی كه در پایان این نوشته از پروین دولت‌آبادی می‌خوانید، از همین كتاب انتخاب شده است. بر قایق ابرها در سال ۱۳۷۳ به همت نشر نقره در ۳۷۰ صفحه انتشار یافته است.

۲. پروین دولت‌آبادی درباره‌ی خود و شعر خود بسیار كم گفته و نوشته است. تنها مطلبی كه از وی سراغ داریم، گفت و گویی است كه بین او و مینو وزیری صورت گرفته در مجله پیك نوجوان ( بهمن ۱۳۵۲) چاپ شده است.