غفلت؛ گمراهی جان

در فن اخلاق، غفلت به عنوان مانع و بیداری به عنوان شرط لازم تهذیب نفس و سیر و سلوک شمرده شده است. مقدمه واجب سیر و سلوک آن است که انسان توجه کند که ناقص است و باید کامل شود و مسافر …

در فن اخلاق، غفلت به عنوان مانع و بیداری به عنوان شرط لازم تهذیب نفس و سیر و سلوک شمرده شده است. مقدمه واجب سیر و سلوک آن است که انسان توجه کند که ناقص است و باید کامل شود و مسافر است و به زاد و راحله و راهنما نیاز دارد و بدیهی است که اگر کسی غافل باشد و نداند مسافر است، در جای خود می‌ماند.غفلت که یکی از موانع سیر انسان به سوی خداست، از نظر فرهنگ دین، رجس و چرک است. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: "الغفله ضلال النفوس؛ غفلت، گمراهی جان است"(شرح غرر الحکم، ج ۱، ص ۳۶۹). از مناجات شعبانیه نیز استفاده می‌شود که غفلت، چرک جان آدمی است. امامان معصوم (ع) در مناجات مزبور به خدا عرض می‌کردند: "خدایا! ما از تو شاکریم که دل‌هایمان را از چرک غفلت پاک کردی: فشکرتک بادخالی فی کرمک و لتطهیر قلبی من اوساخ الغفله عنک" و البته این تعبیرها کنایه نیست. بعضی می‌پندارند که تعبیر از فضیلت و رذیلت اخلاقی به طهارت، کنایه و مجاز است؛ اما این پنداری باطل است؛ زیرا انسان، گذشته از اینکه ظاهری دارد، باطنی هم دارد و باطن‌ها در قیامت ظهور می‌کند.

در قیامت، برخی نورانی، سفید رو و روسفید و برخی دیگر، سیه رو، رو سیاه و چرکینند و غسلین (چرکابه) که طعام تبهکاران است: "فلیس له الیوم ههنا حمیم ولا طعام الا من غسلین لا یاکله الا الخاطئون"(حاقه،۳۵- ۳۷) از غفلت‌ها نشئت می‌گیرد. منشاء هر آفتی که از بیرون دامنگیر ما می‌شود، غفلت درون ماست و اگر در درون ما قلعه اعتقاد و التفات وجود داشته باشد آسیبی به ما نمی‌رسد؛ چون: هر آن غافل زند غافل خورد تیر. در روایات آمده است: هیچ پرنده‌ای در حال ذکر تیر نمی‌خورد و هر تیری به هر پرنده یا حیوان دیگر در میدان شکار اصابت کند، در حال غفلت اوست. امام صادق (ع) می‌فرماید: "ما من طیر یصاد فی بر ولا بحر ولا یصاد شی ء من الوحوش الا بتضییعه التسبیح"(بحار، ج ۶۱، ص ۲۴) همچنین آن حضرت می‌فرماید: صاعقه به ذاکر خداوند اصابت نمی‌کند: "ان الصاعقه لا تصیب ذاکرا لله عزوجل"(بحار، ج ۹۰، ص ۱۵۶) این گونه معارف، گذشته از جنبه علمی و اعتقادی برای ما اثری تربیتی دارد تا از خدا و آیات او غافل نباشیم.

غفلت از خدا و آیات او با تهذیب روح، سازگار نیست؛ زیرا روح انسان هر لحظه در برابر خاطرات تلخ و شیرین، حالت تازه‌ای دارد و در برابر هر حالت تازه، حکم جدیدی طلب می‌کند و حکم جدید را فن اخلاق بر عهده می‌گیرد. کسی که از پدیده‌های درون خود غافل باشد، از درک موضوعات اخلاقی عاجز است و آن گاه از تشخیص احکام اخلاقی آنها هم ناتوان است و در این صورت ناخواسته به دام گناه می‌افتد. به همین جهت دستور پرهیز از غفلت به ما داده‌اند. امام صادق (ع)

فرمودند: "ایاکم و الغفله فانه من غفل فانما یغفل عن نفسه"(محاسن برقی، ج ۱، ص ۱۸۱) از غفلت بپرهیزید؛ زیرا به زیان جان شماست. پرهیز از غفلت برای پرهیز از زیان‌های جان آدمی است و انسان باید در سود و زیان خود، موضوعات و احکام را یکی پس از دیگری خوب تشخیص بدهد. این حدیث نورانی به منزله آیه "و من یبخل فانما یبخل عن نفسه"(محمد،۳۸) است؛ اگر کسی بخل ورزد، به زیان خود بخل می‌ورزد و چیزی را که باید برای آینده خود صرف کند صرف نمی‌کند.

خدای سبحان در قرآن کریم می‌فرماید: "و ما تقدموا لانفسکم من خیر تجدوه عندالله"(بقره، ۱۱۰) هر کار خیری که برای خدا انجام دهید وقتی به مهمانی خدا برسید، می‌بینید در کنار سفره همان کار خیر نشسته‌اید.

هرگز خدا به عهد خود خیانت نمی‌کند: "اوفوا بعهدی اوف بعهدکم"(بقره، ۴۰) و هیچ کس با وفاتر از خدا نیست: "من اوفی بعهده من الله"(توبه، ۱۱۱) غفلت‌هایی که در مورد حفظ مال و مانند آن است، ضرر دنیایی دارد؛ ولی غفلت از تزکیه و نزاهت روح، غفلت از جان است و خسارت بزرگی در پی دارد؛ چون سرمایه از دست می‌رود. اینکه خدا عده‌ای را خاسر معرفی می‌کند: "و العصر ان الانسان لفی خسر"(عصر، ۱و۲) برای همین است که عده‌ای بر اثر غفلت، از خویشتن خویش جدا می‌شوند. شیطان هم با مال و جاه و منصب انسان‌ها کاری ندارد و تنها با ایمان آنها کار دارد. اگر شیطان جان ما را شکار کند و به دام بیندازد، آن گاه دست و پای ما در گرفتن مال حرام و رفتن به جای آلوده باز، ولی در انجام کارهای خیر، بسته می‌شود.

رضا جاودان

منبع: کتاب مراحل اخلاق در قرآن، آیت الله جوادی آملی