راهكارهائی برای رشد و توسعه صنایع دستی و گردشگری در ایران

امروزه تولید صنایع دستی كه مزین به نقش آثار تاریخی , باستانی و یادمانهای ویژه هر كشور است در دستور كار صنعتگران جهان قرار دارد و تلاش می شود كه حتی بخشی از این گونه آثار كه از سنگ , چوب , فلز و یا بر روی سرامیك و پارچه پدید می آید با قیمتهای ارزان در اختیار توریست ها قرار گیرد

از زمان كشیدن نخستین تصاویر بر دیواره غارها ، روزگاری دراز می گذرد . از همان سرآغاز تاریخ ، طرحهای خام و مبهمی كه در مغز انسان شكل می گرفت ، همه نشان از تلاشها و بی قراریهای روح او برای گریز از ظلمت و تباهی های زمانه داشت . در پیوستگی تاریخ ، از دوران گذشته تا حال ، این نیاز در هر دوره ای به نوعی جلوه گر شده است و هنر مند با دم های غنیمت عمر و لحظات گذرای زندگی خویش ، همواره خاطرات لذت بخش را زنده ساخته ، آنرا آراسته ، پیراسته و بلاخره اثری را بجای نهاده كه یادآور تأثرات او از نمایش های هستی است .

نقش و اهمیت صنایع دستی بعنوان هنری مقدس ، صنعتی مستقل ، بومی و اصیل با جنبه های قوی كاربردی از جهات هنری ، فرهنگی ، اقتصادی ، اجتماعی و حتی سیاسی بر همگان و به ویژه محققان عزیز آشكار است . نكته مهم و شایان توجه آن است كه حتی اگر همه تأثیرات مثبت اقتصادی صنایع دستی را به كناری بگذاریم ،‌این هنر ملی ایران بواسطه بازتاب ذوق سرشار ، اندیشه خلاق و هنر مندان پرمایه ولی بی ادعا باید بصورت جدی و برنامه ریزی شده مورد حمایت قرار گیرد .این در حالی است كه صنایع دستی طی سالیان متمادی ، چه در دوران رونق و شكوفائی و چه در دوره های ركود ، هنگامی كه با توسعه صنعت گردشگری همراه بوده سهم شایسته و در خور توجهی در اقتصاد كشور و معرفی هنر ناب و خالص ایرانی و نهایتاً زندگی اقتصادی و حیات فرهنگی ما داشته است .

امروزه تولید صنایع دستی كه مزین به نقش آثار تاریخی ، باستانی و یادمانهای ویژه هر كشور است در دستور كار صنعتگران جهان قرار دارد و تلاش می شود كه حتی بخشی از این گونه آثار كه از سنگ ، چوب ، فلز و یا بر روی سرامیك و پارچه پدید می آید با قیمتهای ارزان در اختیار توریست ها قرار گیرد . باید عرض كنم كه تمامی ممالك جهان ، اعتقاد به تأثیر متقابل صنایع دستی و صنعت گردشگری دارند . چرا كه در عمل و تجربه در یافته اند كه هنرهای صناعی یكی از عوامل بسیار مؤثر در جلب و جذب گردشگر در تمامی گرایش های ملی ، منطقه ای و داخلی است و متقابلاً به این نتیجه هم رسیده اند كه صنعت گردشگری می تواند به رشد ، توسعه و گسترش صنایع دستی و بهبود كیفیت آن كمك كند . بر پایه این اعتقاد و تجربیات حاصله تشكیلات صنایع دستی و گردشگری در بسیاری از كشورها در هم ادغام و یا در رابطه ای هماهنگ و منسجم با هم دیده شده اند كه خوشبختانه در كشور مانیز گامهائی در این زمینه برداشته شده است .

بنا ندارم در اینجا فرمایشات محققین ارجمند و اساتید بزرگوارم را كه یك اصل به تواتر رسیده است ، به تفصیل تكرار كنم كه مثلاً ایران یكی از ده كشور پرجاذبه گردشگری در جهان است و آثار بی شمار تاریخی ، باستانی و جاذبه های طبیعی آن به حدی است كه هر گردشگری را با هر سلیقه و یا هر بینش و تفكری به سوی خود جلب می كند ، ولی مراجعه به آمار ورود گردشگران بین المللی حتی طی سالهای اخیر كه شاهد رشد چشمگیر آن بوده ایم ، حدود یك تا یك و نیم میلیون نفر گردشگر آنهم گردشگرانی كه به طور عمده از ممالك فقیر یا بدون امكانات مالی به ایران می آیند را ثبت كرده است .

برای اینكه جهت گیری بحثم را در چارچوب ارائه راهكارهای لازم و عملی توسعه صنایع دستی سوق دهم ، ذكر دو نكته را در بدو امر حائز اهمیت و ضروری می دانم :

۱- به نظر اینجانب و با تكیه بر دلائل محكم و متقن شایسته است كه ما توسعه هنرهای صناعی را به طریق اولی در زادگاه آن ، یعنی روستا جستجو كنیم . به قول استاد دكتر آسایش ، روستا مادر شهرهاست و به تعبیری شهر ، زائیده روستا است . این فرزند قدر نشناس و یاغی چون به حرف والد خویش گوش نداده ، مورد آق والدین قرار گرفته و امروز شهر دچار آنچنان در هم تنیدگی و گره خوردگی شده كه مهاجرت معكوس و یا پناه آوردن مجدد به آغوش زادگاه اولیه یعنی روستا را برگزیده است . بنابراین توصیه بنده بعنوان اولین راهكار ،‌این است كه بستر توسعه صنایع دستی ، باهدف ایجاد فرصت های اشتغال مولد برای جمعیت مازاد و سرریز روستائی ، توزیع برابر و عادلانه فرصت ها و امكانات ، آمایش سرزمین و یا پراكندگی متوازن جمعیت و ثروت در پهنه جغرافیائی كشور ، اجتناب از ایجاد قطب های جمعیتی در مترو پلیس ها و كلان شهرها و نتیجتاً كاهش جرم و جنایت و بزه اجتماعی در سطح شهرهای بزرگ و بسیاری دلائل دیگر در خود روستا قرار گیرد . و حتی اولویت های جانبی از صنعتگر صنایع دستی را استقرار كارگاه در روستا و سپس در شهرها در نظر بگیریم .

۲- همانطور كه در بخشی از عرائضم اشاره كردم ، اصلح است كه ما ابتدا به پیش زمینه و یا پیش نیاز توسعه صنایع دستی در كشور و ارائه راهكار در این بخش یعنی تقویت گردشگری بپردازیم . چون گفتیم اعتقاد ما در درجه اول توسعه صنایع دستی در روستاها است .لذا بلحاظ محدودیت وقت ، فقط اشاراتی به راهكارهای اشاعه و ترویج گردشگری خواهم نمود و سپس پیشنهاداتی در ارتباط با چگونگی تقویت ، گسترش و حمایت از صنایع دستی به منظور تحقق اهداف میان مدت و بلند مدت آن تقدیم خواهم كرد.

به نظر می رسد عوامل و پارامترهائی كه می تواند در تقویت گردشگری به ویژه داخی مؤثر باشد ، به ترتیب اهمیت ، به صورتی كه بیان می كنم قابل طبقه یندی است :

اولین راهكار كه به نظر بنده ، سایر راهكارها ،‌راهبرد ها و روشها را تحت الشعاع خود قرار می دهد و این راهكار دقیقاً قابلیت تعمیم به بخش راهبردهای اساسی برای توسعه صنایع دستی را هم دارا می باشد ، بحث مدیریت است . چرا كه در سخنرانی ها به كرات شنیده شده كه كشور ما پهناور است ، چهار فصل و جذاب است ، جنبه های متنوعی از اكوتوریسم را داراست ،‌از نظر تاریخی ،‌ سنتی ، آثار باستانی و ذوق و سلیقه و هنر و صنایع دستی جایگاه رفیع دارد . پس چرا به قول یكی از محققین ، علی رغم همه امكاناتی كه برشمرده شد ، در جمع خانواده بزرگ ۷۰ میلیونی ایرانی ، از كم سواد تا باسواد ، از پیر تا جوان ، از شهری تا روستائی ، از صاحبان حرف و مشاغل دولتی تا مشاغل آزاد ، از ثروتمند تا فقیر كم و بیش حرفهائی می زنند كه بوی نارسائی در اداره بخشهای زیادی از جامعه به مشام می رسد ؟

بله دوستان ، درست تشخیص دادید . اولین راهكار ، اصلاح ساختار مدیریت گردشگری و به طبع آن صنایع دستی است .

- ایرانی تیز هوش و دانا در همه جا می درخشد . چرا برای اداره مطلوب جامعه نمی درخشد ؟

- تعداد دانشگاه ها و مؤسسات علمی معتبر كه تربیت كننده نیروی انسانی است بیش از دویست مركز است . ولی چرا اثر بخشی این منبع عظیم علمی بسیار پایین است ؟

- این همه اساتید دانشگاهی ، محقق ، نظریه پرداز ، اقتصاد دان و كارشناس و مدیر وجود دارد ولی گره های كور مثلاً در اداره امور گردشگری و صنایع دستی روز به روز پیچیده تر می شود بنحوی كه جناب آقای مشاعی معاونت محترم رئیس جمهور از آن به عنوان بحران یاد می كند .

بنابراین عزیزان : ما بعنوان اساسی ترین راهكار در بخش تقویت گردشگری و هنرهای صناعی كه موضوع بحث مااست نیاز داریم به :

الف – استقرار سیستم مدیریتی نظامند باز بجای بسته ، فراملی بجای ملی ، ‌برون گرا بجای درون گرا، گروه گرا بجای فرد گرا ، تا این صنعت كه امروزه در جهان از درآمدهای نفتی هم پیشی گرفته رونق پیدا كند .

ب – مقررات زدائی و جایگزینی ضوابط مترقی و تغییر بنیادین بروكراسی اداری .

ج – تدوین نظام مدیریت پویا با تأمین شرایط احراز و انتصاب بجای انتساب كه مع الاسف در پاره ای موارد دیده می شود .

د – پذیرفتن تغییر و تحول در عرصه بین المللی و رقابت های جهانی با حفظ منافع ملی و برنامه ریزی های دقیق به صورت كوتاه مدت ، میان مدت و دراز مدت بجای روزمره گی .

هـ - و خلاصه هدایت نظام مدیریتی از روش سنتی به روش علمی ، كارآمد ، اثربخش و غیر سلیقه ای .

و – اطلاع رسانی ، فرهنگ سازی ،‌مطالعه عمیق روی موانع فرهنگی با هدف معرفی مراكز جاذب و جالب توجه برای گردشگران ، ارائه آموزش های لازم به میهمان و میزبان از طریق رسانه های گروهی و جرائد كثیرالانتشار .

دكتر حسن افشار محمدیان – كارشناس ارشد بانك ملی ایران و مدرس دانشگاه

همایش صنایع دستی ایران - چالش ها و راهكارها – ۲۶ و ۲۷تیرماه ۱۳۸۵

تالار اجتماعات سازمان میراث فرهنگی و گردشگری

---