غربت طب سنتی در دنیای نو

راز طبیعت سرد و گرم خوراکی های گوناگون

متاسفانه باید اعتراف کرد که به دلیل عدم وجود مطالعات آکادمیک جامع و علمی در زمینه طب سنتی و بررسی آزمایشگاهی و همه‏جانبه اصول و مبانی این روش درمانی، هنوز به طور قطع و یقین، علت وجود مزاج گرم و سرد نزد افراد مختلف یا دلیل برخورداری خوراکی‏های گوناگون از طبایع گرم یا سرد، ناشناخته باقی مانده است. اما گاه می‌توان در گوشه و کنار مکتوبات گوناگون به نظریه‏پردازی‏های متفاوتی دست یافت که به نظر می‌رسد یکی، دو نمونه از آنها در توجیه این موضوع دارای منطق بیشتری هستند.

برای مثال دکتر «ابوالقاسم پاکدامن» و دکتر «محمدرضا غفاری» که تهیه توضیحات و پاورقی‏های مربوط به مقایسه مطالب کتاب شگفت‏انگیز «قانون» ابوعلی‏ سینا که در هفت جلد توسط انتشارات سروش به فارسی ترجمه و منتشر شده را با یافته‌های طب نوین برعهده داشته‏اند، در پاورقی صفحات دوازدهم الی پانزدهم جلد اول این کتاب در ذیل مدخل مزاج، این مساله را با کارکرد دو سیستم حیاتی انسان یعنی سیستم اندوکرینولوژی و سیستم اعصاب مرتبط دانسته‏اند. به این مفهوم که ترکیبات گوناگون موجود در مواد غذایی می‌توانند بر سیستم ترشح هورمون‏ها و سنتز انتقال‏دهنده‌های عصبی سلسله اعصاب تاثیر گذاشته و از طریق دخالت در میزان ترشح این مواد شیمیایی و بیوشیمیایی به طور غیرمستقیم در متابولیسم پایه شخص تغییر ایجاد کنند.

این فاکتور حرارتی که نشانگر انرژی مصرفی بدن برای انجام فرآیندهای حیاتی و غیرارادی همچون تنفس، گردش خون، فعالیت غدد، کلیه‌ها و سایر اندام‏ها در حالت نرمال است، به نوعی حاکی از میزان حرارت و گرمای آزادشده به ازای انجام این فعالیت‌های پایه‏ای در بدن است و با توجه به وجود اختلاف در قدرت عملکرد غدد مترشحه به‌خصوص غده تیرویید در افراد گوناگون، میزان آن در اشخاص متفاوت، یکسان نیست. همین مساله را شاید بتوان تا حدی با مزاج افراد مرتبط دانست. یعنی افراد گرم‏مزاج از متابولیسم پایه بالاتری نسبت به سردمزاجان برخوردارند. با همین استدلال، گرمی خوراکی‏ها هم قابل‏توضیح است. مثلا گردو یا عسل با کالری بالایی که دارند، قادرند با ایجاد گرما، در بالا بردن متابولیسم پایه موثر باشند و درنتیجه دارای طبع گرم هستند. اما خیار یا کاهو عکس این قضیه را ایجاد می‌کنند و دارای طبع سرد خواهند بود.

بر اساس این نظریه، سردمزاجان دارای غدد تیرویید کم‏کار هستند. جالب است که نشانگان هیپوتیروییدیسم که میزان متابولیسم پایه آنها تا ۴۰درصد حد نرمال کاهش یافته تا حد زیادی به علایم بلغمی‏ مزاجان که در طب قدیم دارای مزاج سرد هستند، نزدیک است: صورت پف‏آلود و بادکرده، خونسردی و عدم تحرک، کاهش فعالیت و حرکات دستگاه گوارش و سفیدی چهره و پوست. تقریبا اکثر معتقدان به طب سنتی این نظریه را بهترین راه مطابقت اصول طب قدیم با دانش روز و یافته‌های علمی امروزه می‌دانند و از آن در کنار ارتباط اجزای تشکیل‏دهنده خون و سیستم لنفاوی برای توضیح چگونگی ایجاد طبایع مختلف و توجیه نگرش مزاجی به وضعیت سلامت انسان سود می‏برند. در این نگرش، بلغم را معادل لنف در سیستم لنفاوی می‌دانند. دموی‏مزاجان را دارای هماتوکریت بالا می‌دانند.

صفراوی‏مزاج هم به معنی داشتن بیلی‏روبینی بیش از حد نرمال است و تست سدیمان افراد سودایی‏مزاج هم بالای حد مجاز خواهد بود. با این اوصاف برای رسیدن به حالت تعادل باید در جهت اصلاح این امور و برای اصلاح میزان هر کدام از این مواد در بدن شخص اقدام کرد. اما نظرات دیگری هم در این ارتباط وجود دارند. مثلا برخی اعتقاد دارند که افراد گرم‏مزاج به طور ژنتیکی توانایی ایجاد برخی آنزیم‏ها را ندارند.

بنابراین برای شکستن بعضی از مولکول‏های پروتئینی خاص یا سایر مواد ناشناخته‏ای که در غذاهای با طبع گرم بیشتر یافت می‌شوند، دچار مشکل می‌شوند و با ورود این پروتئین‏ها یا دیگر مواد کمتر شناخته‏شده به داخل خون، سیستم ایمنی در برابر این ذرات غریبه، ناچار به ترشح هیستامین و در نتیجه حضور آن، برافروختگی یا حتی کهیر در این افراد پدیدار می‌شود. بنابراین با خوردن کمی گردو یا سایر مواد غذایی که دارای طبع گرم هستند، این افراد دچار آلرژی در اشکال گوناگون آن مانند خارش در گلو یا آبریزش بینی و کهیر خواهند شد و در اصطلاح می‏گویند «طرف گرمیش کرده.» خوب است با توجه به موضوع مورد بحث، نگاهی مختصر هم داشته باشیم به محتویات کتابی بی‏نظیر که در سطور قبل از آن به عنوان شگفت‏انگیز نام بردیم.

بله، شاید «قانون» ابن‏سینا را بتوان بهترین تشریح‏کننده این سبک درمانی از گذشته‌های بسیار دور (حدود هزار سال پیش) تاکنون دانست.

این کتاب در بخش‌های گوناگون، طب قدیم را مورد بررسی قرار داده و تقریبا به تمامی موضوعات در این حیطه پرداخته است. «قانون» در طب شامل پنج کتاب است که کتاب اول آن در مورد کلیات علم طب، تشریح اعضا، علت بیماری‏ها و چگونگی حفظ سلامت بدن و انواع معالجات اختصاص دارد. کتاب دوم و پنجم تماما اختصاص دارند به شناخت داروهای گیاهی و غیرگیاهی که با عنوان ادویه مفرده و اقرابادین یا داروهای ترکیبی و طرز تهیه آنها ارایه شده‏اند. بحث امروز ما یعنی طبایع و مزاج تقریبا در جای‏جای این کتاب مورد استفاده قرار گرفته و در بسیاری از موارد، راه‏حل اساسی درمان در تعدیل مزاج دانسته شده است. اعجابات این کتاب فراوانند که امیدواریم در آینده به‌مرور، برخی از آنها را بیان کنیم.

حمید خواجه‌پور