مجامع بین المللی و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران

به رغم اینكه تجاوز رژیم عراق به سرزمین جمهوری اسلامی ایران با مفهوم قطعنامه مجمع عمومی درباره تعریف تجاوز ۱۹۷۴ كاملاً انطباق دارد, معذالك شورای امنیت با صدور قطعنامه شماره ۴۷۹ به مسئله تجاوز عراق علیه ایران به دیده اغماض نگریست
قطعنامه شماره ۵۹۸ شورای امنیت در مقایسه با قطعنامه های پیشین آن دارای نكات مثبتی است و برای اولین بار آغاز جنگ و نقض قواعد و اصول حقوق جنگ را مورد سرزنش قرار می دهد و خواستار تشكیل یك هیأت بی طرف تحقیق در مورد مسئولیت جنگ می شود

در ۳۱ شهریورماه سال ،۱۳۵۹ رژیم بعث عراق با هدف برانداختن جمهوری نوپای اسلامی در ایران و نیل به اهداف تجاوزكارانه، به جنگی تمام عیار علیه كشور ما دست یازید. رژیم عراق در خلال جنگ از هیچ اقدامی در نقض قواعد بین المللی و مقررات مربوط به حقوق جنگ و نقض اصول انسانی فروگذار نكرده است. آنچه كه در اینجا مورد بررسی قرار می گیرد، نحوه برخورد مجامع بین المللی با جنگ عراق علیه ایران است؛ یعنی بررسی این موضوع كه آیا مجامع بین المللی در قبال نقض صلح توسط رژیم متجاوز عراق و عدم رعایت اصول حقوق بین الملل به وظیفه خود عمل كرده اند یا خیر؟ برای پاسخ گفتن به این سؤال، لازم است كه مواضع سازمان ملل متحد، برخورد جنبش عدم تعهد و موضع گیری سازمان كنفرانس اسلامی در قبال جنگ تحمیلی مورد ارزیابی قرار گیرد:

۱- سازمان ملل متحد و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران

به منظور پی بردن به مواضع سازمان ملل درخصوص جنگ تحمیلی لازم است كه مواضع اتخاذ شده توسط شورای امنیت، مجمع عمومی و اقدامات دبیر كل جداگانه مورد بررسی قرار گیرند.

الف) شورای امنیت و جنگ تحمیلی

شورای امنیت هشت قطعنامه و یك بیانیه درخصوص جنگ تحمیلی صادر كرده است.

اولین قطعنامه شورای امنیت ۷ روز پس از حمله عراق صادر گردید (قطعنامه شماره ۴۷۹ مورخ ۲۸ سپتامبر ۱۹۸۰). این قطعنامه با عنوان «وضعیت بین ایران و عراق»، پس از اشاره به بندهایی از منشور ملل متحد برای حل صلح آمیز اختلافات و عدم توسل به زور، از ایران و عراق می خواهد:

الف) از استفاده بیشتر از زور خودداری كنند؛

ب) پیشنهاد مناسب میانجیگری و مصالحه را بپذیرند و یا از طریق سازمانهای منطقه ای یا ترتیبات مسالمت آمیز دیگر اختلافات خود را حل كنند؛

پ) سایر كشورها از اقداماتی كه موجب تشدید و گسترش مخاصمه می شود خودداری كنند؛

ت) دبیركل سازمان ملل مساعی جمیله خود را جهت حل و فصل وضعیت موجود به كار برده و ظرف ۴۸ ساعت گزارش خود را به شورای امنیت تسلیم كند.

به رغم اینكه تجاوز رژیم عراق به سرزمین جمهوری اسلامی ایران با مفهوم قطعنامه مجمع عمومی درباره تعریف تجاوز (۱۹۷۴) كاملاً انطباق دارد، معذالك شورای امنیت با صدور قطعنامه شماره ۴۷۹ به مسئله تجاوز عراق علیه ایران به دیده اغماض نگریست. این قطعنامه نه اشاره ای به نقض تمامیت ارضی ایران دارد، نه تجاوز عراق را محكوم كرده، نه پیشنهاد آتش بس داده و نه از نیروهای متجاوز خواسته كه سرزمین های اشغالی را ترك كنند. این قطعنامه تنها از ایران و عراق می خواهد كه از استفاده بیشتر از زور خودداری كنند. درواقع مفهوم دیگر این قطعنامه آن است كه نیروهای عراقی در مناطق اشغالی باقی بمانند و جمهوری اسلامی ایران از حمله به نیروی متجاوز برای بازپس گرفتن مناطق اشغالی خودداری ورزد. پس از صدور قطعنامه شماره ،۴۷۹ شورای امنیت به مدت ۲۲ ماه سكوت اختیار كرد و این دقیقاً همان ایامی است كه نیروهای عراقی به پیشروی ادامه داده و مشغول تحكیم مواضع در مناطق تحت اشغال بودند.

پس از انجام عملیات پیروزمندانه طریق القدس (آذرماه ۱۳۶۰)، فتح المبین (بهمن ماه ۱۳۶۰) و بیت المقدس (اردیبهشت ماه ۱۳۶۱) كه منجر به آزادی خرمشهر شد، در تاریخ ۲۱ تیرماه ،۱۳۶۱ یعنی پس از آنكه نیروهای اسلام متجاوزان بعثی را از اكثر نقاط اشغالی بیرون راندند، شورای امنیت به درخواست رژیم اردن و با حمایت آمریكا تشكیل جلسه داده، دومین قطعنامه خود را درباره جنگ تحمیلی صادر كرد (قطعنامه شماره ۵۱۴ مورخ ۱۲ ژوئیه ۱۹۸۲). در این قطعنامه برای نخستین بار موضوع برقراری آتش بس و عقب نشینی و نیروهای حافظ صلح و استقرار آنها در مرز عنوان می شود. این قطعنامه دارای همان عنوان قطعنامه قبلی- «وضعیت بین ایران و عراق» - بوده كه در بندهای مقدماتی آن، موارد زیر ذكر شده است:

- نگرانی از طولانی شدن جنگ میان دو كشور كه منجر به خسارات سنگین انسانی و مادی گردیده است؛

- با اشاره به مواد ۲ و ۲۴ منشور درخصوص حفظ صلح و امنیت بین المللی و وظیفه شورای امنیت در این باره، مفاد قطعنامه قبلی یادآوری شده است؛

- به كوشش های میانجی گرانه دبیر كل و نمایندگان او و جنبش غیرمتعهدها و كنفرانس اسلامی اشاره شده است.

این قطعنامه در بندهای اجرایی، نكات زیر را دربردارد:

- درخواست آتش بس و خاتمه فوری كلیه عملیات نظامی؛

- عقب نشینی نیروها به مرزهای شناخته شده بین المللی؛

- اعزام هیئت ناظران سازمان ملل به منظور نظارت بر آتش بس و عقب نشینی نیروها؛

- تأكید بر ادامه كوشش های میانجیگری برای حل اختلافات به نحوی كه مورد قبول هر دو طرف باشد؛ براساس اصول منشور، احترام به حاكمیت، استقلال، تمامیت ارضی و عدم مداخله در امور داخلی كشورها؛

- تقاضا از سایر كشورها برای خودداری از هر عملی كه به ادامه مناقشه كمك كند و مساعدت آنان در جهت اجرای قطعنامه؛

- درخواست از دبیر كل جهت ارائه گزارشی در مورد اجرای قطعنامه ظرف سه ماه.

اگرچه برخورد شورای امنیت با موضوع جنگ تحمیلی این بار تا حدودی جدی تر بود و از ضرورت عقب نشینی نیروها به مرزهای بین المللی، احترام به حاكمیت، استقلال، تمامیت ارضی و عدم مداخله در امور داخلی كشورها صحبت كرده است، ولی جای شگفتی است كه شورای امنیت پس از ۲۲ ماه سكوت، متوجه وظیفه خود شد. تاكنون پاسخ قانع كننده ای برای این سؤال كه چرا شورای امنیت در این مدت طولانی به مسئولیت خود عمل نكرد، داده نشده است. البته برای همه كسانی كه از اعمال نفوذ قدرتهای جهانی در سازمانهای بین المللی اطلاع دارند و واقعیت تلخ بازی های سیاسی را ولو به قیمت كتمان و یا قربانی كردن حق می دانند، پاسخ این سؤال روشن است.

سومین قطعنامه شورای امنیت در تاریخ

۴/۷/۱۳۶۱ (قطعنامه شماره ،۵۲۲ مورخ ۴ اكتبر ۱۹۸۲) صادر شد. عنوان این قطعنامه نیز مانند قطعنامه های قبل، «وضعیت بین ایران و عراق» بود. در بندهای مقدماتی این قطعنامه با ابراز تأسف از ادامه جنگ بین دو كشور كه منجر به خسارات سنگین مادی و تلفات و ضایعات انسانی گردیده، اجرای قطعنامه پیشین براساس موازین منشور ملل متحد مؤكداً خواسته شده است.

در بندهای اجرایی این قطعنامه نیز بر موضوعات زیر، یعنی آتش بس فوری و پایان دادن به كلیه عملیات نظامی تأكید گردیده و از اعلام آمادگی یكی از طرفین (عراق) برای اجرای قطعنامه شماره ۵۱۴ استقبال شده و از طرف دیگر (ایران) نیز خواسته شده كه به این ترتیب عمل كند. نكات دیگر قطعنامه، یعنی لزوم اعزام ناظران آتش بس سازمان ملل و ادامه كوشش های میانجی گرانه و تقاضا از سایر كشورها برای خویشتن داری، تكرار مطالب قطعنامه های قبلی است.

چهارمین قطعنامه شورای امنیت (شماره ،۵۴۰ مورخ ۳۱ اكتبر ۱۹۸۳) پس از دو واقعه مهم، یعنی عملیات والفجر ۴ و انتشار گزارش نمایندگان ویژه دبیر كل پس از بازدید از مناطق مسكونی ایران و عراق، صادر گردید. در این گزارش، جنایات رژیم عراق در مناطق اشغالی و شهرهایی كه توسط بمب و موشك مورد اصابت قرار گرفته بود، مشخص گردیده است. در بندهای مقدماتی این قطعنامه، با اشاره به قطعنامه ها و بیانیه های شورای امنیت، گزارش دبیر كل در مورد اعزام هیئت بازرسی به مناطق غیر نظامی كه مورد حمله قرار گرفته، از كمكهای ایران و عراق به هیئت مزبور قدردانی به عمل آمده و ضمن تأیید لزوم بررسی واقع بینانه علل جنگ، مجدداً از جنگ میان دو كشور كه منجر به تلفات عظیم جانی و خسارات وارد بر شهرها، اموال و تأسیسات اقتصادی زیربنایی گردیده، ابراز تأسف شده است.

بندهای اجرایی این قطعنامه از دبیر كل می خواهد كه به میانجیگری خود برای نیل به یك راه حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و مورد قبول طرفین ادامه دهد. همچنین در بندهای مزبور، نقض حقوق انسانی، بخصوص مفاد قرارداد ۱۹۴۹ ژنو (در مورد اسرای جنگی و حمایت از غیرنظامیان در جنگ)، محكوم گردیده و توقف فوری كلیه اقدامات نظامی علیه هدف های غیرنظامی خواسته شده است و نیز حق كشتیرانی آزاد در آبهای بین المللی مورد تأكید قرار گرفته و از طرفین خواسته شده كه بلافاصله به جنگ در منطقه خلیج فارس، از جمله حمله به خطوط دریانوردی، آبراه های قابل كشتیرانی، بنادر، ترمینال ها و تأسیسات ساحلی و بنادری كه مستقیم یا غیرمستقیم به دریا راه دارند، پایان داده و به تمامیت ارضی دیگر كشورهای ساحلی احترام بگذارند. در ادامه از دبیر كل خواسته شده كه با طرفین جنگ درخصوص آتش بس و اعزام ناظران سازمان ملل مشورت كند و طرفین از هر اقدامی كه صلح و امنیت و حیات دریایی را در خلیج فارس به مخاطره اندازد خودداری كنند. در پایان، از سایر دولتها درخواست خویشتنداری شده و از دبیر كل نیز تقاضا شده به منظور اجرای این قطعنامه با طرفین مشورت كند.

---