جمعه, ۲۸ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 17 May, 2024

مجله ویستا

نقش سازمانهای غیردولتی در آموزش و پرورش پیش از دبستان

درباره‎ی اهمیت توجه به رشد و تکامل کودکان خردسال و ویژگی‎های آموزش این گروه سنی ، چه در این همایش چه پیش از آن صحبت‎های قابل توجهی شده است که خلاصه‎ی اهم آن‎ها چنین است :

۱) دوران جنینی و نوزادی و پس از آن تا رسیدن به مرحله‎ی آموزش رسمی به ترتیب از پراهمیت‎ترین دوره‎های رشد کودک به حساب می‎آید . میزان یادگیری در این دوره‎ها قابل قیاس با هیچ دوره‎ای از زندگی انسان نیست . بنابراین ایجاد فرصت‎ها و محیط مناسب برای یادگیری در این دوران از اهمیت ویژه‎ای برخوردار است .

۲) ایجاد بسترهای مناسب برای حفظ تندرستی و رفاه کلی کودک و رشد و تکامل همه جانبه‎ی او در این دوره از زندگی به معنی احقاق یکی از حقوق اصلی کودک است ، که احقاق حقوق تعریف شده‎ی کودکان و پافشاری بر اجرای آن ، یکی از شاخص‎های رعایت حقوق مدنی در هر اجتماعی به شمار می‎رود .

۳) آموزش مناسب در دوران خردسالی می‎تواند خدمت مؤثری به جامعه از نظر اقتصادی ، اخلاقی ، اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی باشد .

همان طور که می‎دانید آمارهای رسمی ، میزان استفاده کودکان جامعه ما را از آموزش‎های پیش دبستانی بیش از حد ۷ درصد نشان نمی‎دهد که همین میزان کم نیز شامل همه‎ی گروه‎های کودکان نمی‎شود .

این امر از یک رو ضعف جدی نهادهای دولتی و متولیان رسمی آموزش پیش از دبستان را در گسترش آموزش کودکان خردسال نشان می‎دهد و از سوی دیگر ضرورت حضور فعال سازمان‎های غیر دولتی را در این عرصه گوشزد می‎کند .

طبق بررسی‎های انجام شده در موسسه مادران امروز در سال ۱۳۷۸، حدود ۱۲ سازمان غیر دولتی فعال به طور مستقیم یا غیر مستقیم به آموزش پیش از دبستان توجه داشته‎اند .

موضوع اصلی کار این سازمان‎ها چنین بوده :

▪ آموزش و پرورش در دوران خردسالی

▪ یاری به کودکان بیمار ، معلول یا بی‎سرپرست

▪ یاری به خانواده‎ها در زمینه‎های بهداشتی ، تغذیه ، فرهنگی و تربیتی

▪ ترویج کتاب و کتابخوانی و پژوهش در حوزه‎ی ادبیات کودکان

▪ ترویج علم ، حفظ محیط زیست و حمایت از حقوق کودک

▪ از سال ۱۳۷۸ که این بررسی انجام شد تا کنون شاهد حضور سازمان‎های دیگری نیز بوده‎ایم که در این ▪ فاصله‎ی زمانی به میدان آمده‎اند و به نوعی به کودکان خردسال توجه کرده‎اند .

از جمله اهداف آن‎ها نیز چنین است :

▪ ترویج و گسترش فرهنگ صلح

▪ ترویج موسیقی و بازی‎های مناسب

▪ توجه به میراث فرهنگی

▪ توجه به خانواده‎های کودکان کم توان ذهنی

▪ توجه به فضاهای آموزشی و مدیریت مراکز پیش دبستانی

مجموعه‎ی این سازمان‎ها نیز از نظر کیفیت و کمیت طیف‎های مختلفی را دربر می‎گیرند . از سازمان‎هایی با عمر کوتاه و تجربه‎ی کم تا سازمان‎هایی که از نظر کیفیت به میزان قابل قبولی از ارائه‎ی خدمات خود به کودکان رسیده‎اند . از آن‎هایی که به طور مستقیم به کودکان می‎پردازند تا آن‎هایی که زمینه‎سازی و ساختن بستر تربیتی را به طور غیرمستقیم در دستور کار خود قرار داده‎اند .

امکانات بالقوه‎ی این سازمان‎ها و سازمان‎های غیردولتی به طور کلی می‎تواند این نوع‎ سازمان‎ها را به نیروهایی برای توسعه‎ی آموزش پیش از دبستان تبدیل کند . امکاناتی از جمله مردمی بودن ، استفاده از نیروهای داوطلب ، داشتن برنامه‎ها و نیروهایی متخصص و غیره . هر چند هنوز به کمیت قابل قبولی از این نوع سازمان‎ها به نسبت نیازهای موجود دست نیافته‎ایم .

بنابراین و به دلایل ویژه‎ی مربوط به اهمیت توجه به رشد و تکامل کودکان خردسال پرداختن به آموزش در دوران کودکی موضوعی چند وجهی و مرکب است که مشارکت کلیه‎ی سازمان‎های دولتی و غیر دولتی را طلب می‎کند . تا آن جا که می‎توان از همه‎ی سازمان‎هایی که حتی هدف اصلی‎شان پرداختن به کودکان خردسال نیست ، انتظار داشت که در امر ساختن زمینه‎های مناسب برای پرورش همه جانبه‎ی کودکان مشارکت کنند و بخشی از امکانات و بودجه‎ی خود را به این کار اختصاص دهند . یعنی نیاز به یک بسیج عمومی و ملی در سطوح مختلف جامعه برای پرداختن به این امر خطیر به چشم می‎خورد .

بنابراین با توجه به اهمیت نقش سازمان‎های غیر دولتی در ارتقای عمومی جامعه و یاری به احقاق حقوق بشر و درک و رفع نیازهای واقعی مردم بد نیست نگاهی به کل سازمان‎های غیر دولتی و نیز فعالیت‎ها و موانع و مشکلات آن‎ها بیندازیم .

درباره‎ی تعاریف و هدف‎های این گونه سازمان‎ها بسیار گفته شده است . از آن جا که سازمان‎های غیر دولتی به معنای امروزین آن در کشور ما قدمت چندانی ندارند ، تعاریف و مقررات حاکم بر آن‎ها نیز هنوز به ثبات قابل قبولی نرسیده است .

منابع مکتوب در این باره می‎گویند که بجز خیریه‎ها و عده‎ی محدودی از سازمان‎های دیگر که در ایران عمر طولانی داشته‎اند ، از تولد پرشمار و به عرصه آمدن جدی سازمان‎های غیر دولتی بیش از یک دهه نمی‎گذرد و افزایش چشمگیر این نوع سازمان‎ها نیز از سال ۱۳۷۶ به بعد بوده و تاکنون حدود ۲ تا ۳ هزار سازمان غیر دولتی فعال در ایران مشغول به کار شده‎اند که اغلب آن‎ها در سال‎های اخیر به وجود آمده‎اند .

برای مثال از سال ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۰ گونه‎ای از سازمان‎های غیر دولتی (زیست محیطی) از ۳۰ سازمان به ۳۰۰ سازمان رسیده‎اند .

طبق آمارهای موجود در نشریات ، در سراسر جهان حدود سه میلیون سازمان غیر دولتی وجود دارد . چنانچه جمعیت جهان را حدود ۶ میلیارد بدانیم ، سرانه‎ی جمعیت برای هر سازمان چیزی حدود ۲۰۰ نفر می‎شود .

پس برای جمعیت حدود ۶۰ میلیونی ایران نیز باید حدود ۳۰ هزار سازمان غیر دولتی فعال وجود داشته باشد ، که ظاهراً چنین نیست .

می‎گویند : یک میلیون و سیصدهزار تشکل غیر دولتی فقط در امریکا فعالیت می‎کنند .

بنابراین توزیع سازمان‎های غیر دولتی در جهان یکنواخت نیست و در بخش توسعه یافته فراوانی این نوع سازمان‎ها بیشتر به چشم می‎خورد .

از نظر کیفی یعنی وضعیت فنی ، مدیریت ، تجربه‎ی کاری ، برنامه‎ریزی و غیره نیز همانند توزیع سازمان‎ها در جهان، با پراکندگی یکنواخت روبرو نیستیم .

و اما پاره‎ای از ویژگی‎ها و مشکلات سازمان‎های غیر دولتی در ایران و پیشنهادهایی برای غلبه بر این موانع :

▪ سازمان‎های غیر دولتی ما در درجات گوناگونی از توانمندی و رشد قرار دارند ، برخی از آن‎ها هنوز در حال حرکت‎های نمادین و اولیه هستند و گروهی نیز به حرکت‎های پیگیر و درازمدت و عمیق‎تر دست یافته‎اند .

پس گذشت زمان برای این نوع سازمان‎ها ضروری است تا میزان پختگی و صلاحیت هر یک در طول زمان معین شود.

▪ از طرف دیگر جامعه ما نیز جامعه‎ای در حال گذار از تفکر دولتی به تفکر مردم سالار و معتقد به مشارکت‎های مردمی است .

و این خود عامل دیگری است که بر کیفیت عملکرد سازمان‎های غیر دولتی اثر می‎گذارد .

چون به هر حال هر چند این سازمان‎ها مستقل هستند اما بدون وجود بستری در جامعه که همسو با هدف‎های مردم باشد نمی‎توانند بقا و کارآمدی کافی داشته باشند .

▪ ویژگی‎ دیگر این سازمان‎ها که از گسترش سریع آنان ناشی می‎شود ، کمبود تجربه‎های اجتماعی و محدودیت دیدگاه‎ها ، نبود فرصت بازیابی و ارتقاء کیفی خود ، فقدان ساختار سازمانی مطلوب ، ضعف در مدیریت و سازمان‎دهی نیروهای داوطلب ، دنباله‎روی و ضعف خلاقیت ، ناواردی به کار گروهی و مشکلاتی از این دست است .

▪ نبود معیار صلاحیت برای این سازمان‎ها از دیگر مشکلات آن‎هاست .

معیار صلاحیت چیزی نیست که از بیرون به سازمان‎های غیر دولتی القاء شود . بلکه این موضوع امری تخصصی و درون سازمانی یا بین سازمانی است که باید در جای خود به آن پرداخته شود .

▪ مشکلات مالی از مشکلات عمومی این نوع سازمان‎هاست که همواره به صورت ضعف مالی خود را نشان نمی‎دهد ، بلکه ضعف در مدیریت مالی ، وابستگی به تشکیلات دولتی و بین المللی برای جذب کمک‎های مالی ، خطور از خطوط اصلی اهداف ، برای دستیابی به منابع مالی و وابستگی از دیگر نمودهای آن است .

▪ نبود مقررات و قوانین مشخص در جامعه نیز از مشکلات بیرونی این سازمان‎هاست .

برای این که سازمان‎های غیر دولتی جایگاه شایسته‎ی خود را حفظ کنند توجه به این نکات را ضروری می‎دانیم :

۱) توانمند کردن خود از طریق همکاری‎های درون سازمانی و بین سازمانی

۲) شناخت نیازهای واقعی مردم و طرفداری از حقوق آنان

۳) ایجاد بستر مناسب برای فعالیت‎های گروهی از طریق توسعه‎ی فکری و افزایش آگاهی‎های خود ، همکاران ، اعضاء و سایر شهروندان

۴) همکاری هدفمند با دولت ضمن حفظ استقلال

۵) فعالیت در فضای شفاف و صراحت بیان

۶) ایجاد نظام گردش آزاد اطلاعات

۷) مسئولیت پذیری و بی طرفی نسبت به قدرت

۸) درک و تشخیص تفاوت سازمان‎های غیر دولتی و احزاب سیاسی و جدا کردن این دو نوع فعالیت .

۹) عدم وابستگی و حفظ استقلال به طور کلی

۱۰) جستجوی معیار در حوزه‎ی فعالیت خود و کوشش در جهت یافتن معیار با تعامل بین سازمان‎های مشابه و متخصص

۱۱) ایجاد فضایی برای جذب و استفاده از دانش و تخصص کارشناسان و منابع موجود .

همان طور که قبلاً اشاره شد ، ایجاد بستر مناسب برای رشد و تکامل کودکان خردسال نمی‎تواند محدود به سازمان‎های دولتی یا غیر دولتی با محدوده‎های معین باشد ، بلکه ضرورت یک بسیج همگانی برای این امر بیش از پیش به چشم می‎خورد .

این موضوع یک امر فرا دولتی و حتی فرا NGO ایی است . یعنی وقت آن رسیده که از همه‎ی سازمان‎های دولتی و غیر دولتی ، خصوصی و مردمی و کل جامعه بخواهیم که تمام توان خود را برای ساختن بستر این آموزش به کار گیرند و همان گونه که هر سازمانی برای مثال دارای یک بخش روابط عمومی است . در هر تشکیلاتی یک بخش بسترسازی برای پرورش همه جانبه‎ی کودکان خردسال به وجود آید و از اهم وظایف چنین بخشی در درجه‎ی اول کوشش در جهت صلح در سطوح مختلف را می‎توان نام برد .

از صلح در سطح جهانی ، در سطح منطقه‎ای بین کشورها و دولت‎ها ، تا صلح بین گروه‎های اجتماعی و عقیدتی ، سازمان‎های غیر دولتی و دولتی ، شهروندان جامعه و اعضای خانواده .

تنها و تنها در این بستر است که می‎توان صحبت از همکاری برای آموزش کودکان خردسال به میان آورد .

با در نظر گرفتن این امر خطیر چند پیشنهاد می‎تواند در دستور کار سازمان‎های غیر دولتی برای کمک به گسترش آموزش کودکان خردسال قرار گیرد :

۱) توجه جدی به نقش خانواده و توانمند کردن پدران ، مادران و سایر اعضای خانواده برای یاری به رشد و تکامل کودکان خردسال

۲) گسترش توجه به کودکان خردسال از دوران جنینی

۳) تقویت آگاهی ملی و عمومی و ایجاد یک نگرش همه جانبه و تقاضا نسبت به رشد و تکامل کودکان خردسال

۴) تشخیص نیازهای واقعی در این زمینه و برنامه ریزی بر اساس آن

۵) توانمند کردن خود و کسب آگاهی‎های لازم در این باره و ارایه نمونه‎های مطلوب

۶) هشدار به دولت و دادن برنامه برای اصلاح قوانین و وضع قوانین جدید به نفع کودکان

۷) هدایت وبرنامه‎ریزی کارشناسانه برای استفاده از همه‎ی امکانات موجود

۸) تجدید نظر در برنامه‎های دانشگاهی و مراکز آموزشی با توجه به هدف‎های ایجاد وضعیت مطلوب

۹) تقویت نیروهای فعال در امر آموزش پیش از دبستان از وجه مادی و معنوی

۱۰) توسعه روش شناسی یادگیری فعال در آموزش پیش از دبستان

نکاتی نیز باید به وسیله‎ی بخش دولتی رعایت شود تا بتوان به یک هماهنگی برای بسترسازی مناسب برای‌ پرورش کودکان خردسال دست یافت :

از جمله دولت باید :

۱) اندیشه‎های مثبت و به دور از رانت خواهی را رواج دهد .

۲) با وضع قوانین مناسب ، موانع قانونی را برطرف کند .

۳) بستر فرهنگی برای پذیرش و مشارکت سازمان‎های غیر دولتی را در برنامه‎ریزی و اجرا فراهم سازد .

۴) مصونیت‎های لازم و غیر سلیقه‎ای را برای فعالیت‎های مردمی فراهم سازد.

۵) با ارتباط صحیح بین نهادها از دوباره کاری و کارهای موازی به نفع همکاری‎های سازنده برای رسیدن به هدف استفاده شود .

۶) با مدیریت دولت از خلاقیت و نرم افزار موجود در سازمان‎های غیر دولتی به شیوه‎های مناسب بهره گیرد .

۷) هر وزارتخانه یا نهاد دولتی هر ساله بودجه‎ای را برای بسترسازی و آموزش محتوای فعالیت خود به کودکان خردسال در نظر بگیرد و از افراد متخصص و سازمان‎های غیر دولتی بخواهد موضو‎ع‎های اصلی کار آن نهاد را به صورت برنامه‎دار و هدفمند برای کودکان پیش دبستانی مطرح کنند . در این زمینه معیار ، روش و اصول علمی آموز کودکان خردسال است .

۸) از مجلس شورای اسلامی نیز باید درخواست شود تا امکانات قانونی شدن این خواسته‎ها را فراهم سازد .

۹) همچنین دولت باید ترتیبی دهد تا از رسانه‎ها برای ارتباط بیشتر مردم و سازمان‎های دولتی و غیر دولتی استفاده شود .

در پایان ذکر نکته‎ای درباره‎ی مخاطبان آموزش پیش از دبستان ضروری به نظر می‎رسد .

مخاطبان این نوع آموزش از نظر نوع سرپرستی به دو گروه تقسیم می‎شوند :

۱) کودکان دارای سرپرست

۲) کودکان بی‎سرپرست یا بدسرپرست

▪ آموزش پیش از دبستان باید شامل همه‎ی اقشار کودکان اعم از کودکان خانواده‎های شهری و روستایی ، سالم و بیمار ، کودکان با هوش عادی و توانایی‎های جسمانی معمول تا کودکان کم توان ذهنی و جسمی همه را در بر بگیرد .

▪ درباره‎ی کودکان بی‎سرپرست یا بدسرپرست لازم به ذکر است که بدون استفاده از امکانات دولتی یا وادار کردن دولت به کمک‎های سخت‎افزاری و حتی نرم‎افزاری ، ایجاد زمینه‎های مناسب برای آموزش این گروه ، امری غیرممکن است .

با سپاس از توجه شما

منابع :

۱- گزارش برنامه‎های مراقبت از رشد و تکامل کودکان خردسال جلد ۱ و ۲ – موسسه مادران امروز با همکاری

یونیسف – ۱۳۷۸

۲- مطالب موجود درباره سازمان‎های غیر دولتی در روزنامه‎ها و نشریه‎ها تا سال ۱۳۸۱

۳- پژوهش در دست انجام درباره‎ی “سازمان‎های غیر دولتی و نقش آن‎ها در ایران” سیامک جولایی

۴- “برنامه‎های مراقبت برای رشد و تکامل کودکان خردسال” موسسه پژوهشی کودکان دنیا