معماری بازار تبریز شگفتی جهان را برانگیخت

بازار تاریخی تبریز که چند سال پیش توانسته بود نام خود را به عنوان نخستین و بزرگ ترین بازار سرپوشیده جهان در فهرست میراث یونسکو ماندگار کند, امسال نیز به دلیل مرمت مناسب و اصولی, جایزه معتبر و جهانی «آقاخان» را از آن خود کرد

بازار تاریخی تبریز که چند سال پیش توانسته بود نام خود را به‌ عنوان نخستین و بزرگ‌ترین بازار سرپوشیده جهان در فهرست میراث یونسکو ماندگار کند، امسال نیز به دلیل مرمت مناسب و اصولی، جایزه معتبر و جهانی «آقاخان» را از آن خود کرد.

جایزه یک میلیون دلاری آقاخان که یکی از معتبرترین جوایز معماری جهان است، هر سه سال یکبار به آثاری که از معماری و مرمت اصولی و مناسب برخوردار و بخوبی طراحی شده باشند و به ارتقای کیفیت زندگی کمک کنند، تعلق می گیرد. این جایزه امسال پنج برنده داشت که از بین ۲۰ طرح از کشورهای مختلف جهان انتخاب شده بودند و به طور مشترک جایزه را دریافت کردند.

پروژه بازسازی بازار تبریز نیز در زمینه معماری، جایزه آقاخان ۲۰۱۳ را از آن خود کرد.

محمد بهشتی، مشاور رئیس سازمان میراث فرهنگی از طرف کشورمان در مراسمی که در لیسبون، پایتخت پرتغال برگزار شد، حضور یافت و این جایزه را که بین پنج برنده تقسیم می شد، دریافت کرد. مجموعه بازار تاریخی تبریز با مساحتی حدود ۳۰ هکتار، بزرگ ترین بازار سرپوشیده و آجری جهان است که در مرداد ۸۹ به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. پیش از آن و در سال ۱۳۵۴ نیز در فهرست آثار ملی جای گرفته بود.

این بازار از بازارچه ها، تیمچه ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل یافته است. در گذشته و به دلیل قرارگرفتن شهر تبریز بر سر راه ابریشم و گذر روزانه هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از این منطقه، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است.

● مرمت اصولی، مشارکت مردم

رئیس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی با بیان این که این جایزه بیشتر به دلیل طراحی، مرمت و نگهداری اصولی و کارشناسی شده بازار تبریز و مشارکت مردمی در امر بازسازی به این اثر تاریخی تعلق گرفته است، به جام جم می گوید: اکنون بخش اعظمی از مجموعه بازار تاریخی تبریز به صورت علمی و اصولی به وسیله معماران و با طراحی کارشناسان ماهر و مشارکت بازاریان مرمت شده و فقط بازسازی بخش بسیار کوچکی از آن باقی مانده که این بخش هم تقریبا سالم و زنده و فعالیت در آن جاری است و احتیاج به کمی روکاری و تمیزکاری دارد.

تراب محمدی با اشاره به این که جایزه آقاخان به طرح های برتر معماری و مرمتی جهان و بویژه جهان اسلام تعلق می گیرد، می افزاید: سه عنصر طراحی زیبا و اصولی، مرمت مناسب و مشارکت مردمی از جمله شاخصه هایی است که در انتخاب یک اثر و اعطای جایزه به آن دخالت مستقیم دارد.

وی با بیان این که مجموعه بازار تاریخی تبریز در دوره های مختلف شکل گرفته و احداث شده است، می افزاید: پایه این مجموعه در دوره سلجوقیان بنا نهاده شده و پس از آن در هر دوره الحاقاتی به آن اضافه شده است. محمدی با اشاره به زلزله ویرانگر سال ۱۱۹۳ تبریز در اوایل دوره قاجاریه تصریح می کند: بر اثر این زلزله بخش زیادی از این مجموعه تخریب شد، اما در همان دوران و به وسیله نجفقلی خان دنبلی، حاکم وقت تبریز دوباره بازسازی و فعال شد.

این کارشناس مسئول با اشاره به بازدید گردشگرانی همچون مارکوپولو، ناصرخسرو و شاردن از این بازار و توصیف آنها از این مجموعه به عنوان بزرگ ترین بازار زنده و فعال آسیا خاطرنشان می کند: مجموعه بازار تاریخی تبریز متشکل از ۱۶۰ عنصر شامل ۲۹ مسجد، دو حمام، چهار مدرسه علوم دینی، دو یخچال، زورخانه، دو امامزاده با عناوین امامزاده جمال و چهارقبرها، تیمچه ها، تکیه ها، راسته بازارها سراهای حاج حسین، شازده و... و ۸۰۰۰ مغازه است که در مساحتی به وسعت ۳۰ هکتار و گستره ای به طول ۵/۲ و عرض بیش از یک کیلومتر جای گرفته است.

محمدی با بیان این که اکنون بیشتر این عناصر به طور کامل مرمت شده و از آنها استفاده می شود، یادآور می شود: یکی از دو یخچال موجود در مجموعه که در زیرزمینی به وسعت هزار مترمربع قرار دارد و در گذشته برای نگهداری آب سرد، لبنیات و مواد خوراکی از آن استفاده می شود، بزودی و پس از تکمیل مرمت به موزه تبدیل خواهد شد.

وی با اشاره به ویژگی های مجموعه بازار تبریز که آن را مستحق دریافت این جایزه و ورود به فهرست میراث جهانی در سال ۸۹ کرده است، می گوید: این مجموعه بزرگ ترین بازار آجری مسقف به هم پیوسته در دنیاست که شامل درهای متعدد است و می توان از یک ورودی آن در یک سمت شهر وارد و از ورودی دیگر در سمت دیگر شهر خارج شد. همچنین معماری آن طاق گنبدی و در دنیا کم نظیر است.

محمدی با بیان این که این بازار همچنان زنده و فعال است و شمال غرب کشور را تغذیه می کند و همه نوع محصولات بویژه صنایع دستی در آن به فروش می رسد، یادآور می شود: جاده معروف ابریشم از درون این بازار می گذرد.

رئیس میراث فرهنگی و گردشگری آذربایجان شرقی با اشاره به این که دریافت جایزه آقاخان مهر تائیدی بر مرمت اصولی و صحیح این مجموعه و تبلیغ خوبی برای آن است، خاطرنشان می کند: پول این جایزه برای تکمیل مرمت مجموعه به کار گرفته خواهد شد.

حسین اسماعیلی سنگری، مدیر پایگاه میراث جهانی بازار تبریز نیز دراین باره می گوید: جایزه آقاخان برای سال ۲۰۱۳ به طرح های مرمتی و معماری پنج کشور جهان از جمله ایران، سودان، فلسطین، مراکش و اتریش تعلق گرفت که جایزه مالی آن بین این پنج کشور تقسیم می شود، بنابراین سهم ایران به دلیل برنده شدن طرح مرمتی بازار بزرگ تبریز ۲۰۰ هزار دلار است.

● درباره جایزه آقاخان

جایزه معماری آقاخان، جایزه ای است که هر سه سال یک بار از سوی بنیاد شبکه توسعه آقاخان به یک یا چند معمار زنده اعطا می شود. این جایزه که سال ۱۹۷۷ از سوی کریم آقاخان (رهبر مسلمان فرقه اسماعیلیه ، متولد سوئیس) پایه گذاشته شده است، از نظر مالی برترین جایزه معماری در جهان به شمار می آید. جایزه معماری آقاخان برخلاف جایزه پریتزکر، بر شیوه های بومی و اسلامی و راهکردهای معماری کهن و نوین در توسعه جهان سوم متمرکز است و هدف از اعطای آن، معرفی و تشویق پروژه هایی است که نیازها و خواسته های جوامعی که در آن قرار گرفته اند را بخوبی برآورده کرده اند.

این جایزه به پروژه هایی تعلق می گیرد که از استانداردهای جدید در معماری پیروی کرده یا گامی در جهت حفاظت از معماری تاریخی برداشته اند.

امسال بجز بازار تبریز، آپارتمان شماره ۱ شهر محلات استان مرکزی دیگر نامزد دریافت جایزه از طرف ایران بود.

فاطمه مرادزاده