وقتی اخوان الصفا به میدان می آید

مسلمانان, هیچ دورانی را همچون قرن چهارم هجری نمی شناسند كه شرایط عمومی زندگی آنها این چنین با یكدیگر در تناقض باشد این شرایط از یك سو ناپسندترین و بی ثمرترین چهره را به نمایش می گذارد و از دیگر سوی دورانی پرنعمت, ارزشمند و نتیجه بخش محسوب می شود

مسلمانان، هیچ دورانی را همچون قرن چهارم هجری نمی‌شناسند كه شرایط عمومی‌زندگی آنها این چنین با یكدیگر در تناقض باشد. این شرایط از یك سو ناپسندترین و بی‌ثمرترین چهره را به نمایش می‌گذارد و از دیگر سوی دورانی پرنعمت، ارزشمند و نتیجه بخش محسوب می‌شود.

زندگی مسلمانان در این دوران دچار فساد و تباهی گشته و جهان اسلا‌م در این عصر به جولا‌نگاه رقابت‌ها و انبوه تمایلا‌ت هوس‌آلود تبدیل شده است و از دیگر سوی، حیات ذهنی و عقلی آنان چنان بهبود پذیرفته كه هرگز برای آنها سابقه نداشته است. ‌

این دو وجهه متناقض نمی‌توانسته است یگانه‌ای از امت اسلا‌م تشكیل دهد. ‌

در این دوران حیات عقلا‌نی جدیدی برای مسلمانان پدیدارشد كه رنگ خالص اسلا‌می ‌بر خود داشت. در جهان اسلا‌م متفكران مسلمانی جلوه كردند كه اندیشه‌هایشان نه به دین رنگ باخته بود و نه به فلسفه بیگانگان. آنها متفكرانی مستقل بودند كه كوشیدند آنچه را از ملل دیگر به مسلمانان رسیده، رنگ اسلا‌می‌ خالص و مستقل زنند. ‌

پیشوایان این متفكران، فارابی، ابن‌سینا و سایر فلا‌سفه‌ای بودند كه در این دوران ظاهر شدند. ‌

آثار فراوان و گوناگونی كه محصول این دو پدیده متناقض، یعنی انحطاط سیاسی و شكوفایی و اعتلا‌ی عقلی در میان مسلمانان قرن چهارم هجری است، برای ما باقی مانده كه شاید استوارترین و آشكارترین آنها در رسائل اخوان‌الصفا باشد. ‌

نویسندگان این رسائل جماعتی بودند كه در خفا كار می‌كردند و در پی تغییر نظام سیاسی‌ای بودند كه در آن وقت به جهان اسلا‌م سیطره داشت و در این مسیر به تغییر آن نظام عقلا‌نی كه بر زندگی مسلمانان نفوذ داشت متوسل می‌شدند. آنها در این جهت روش جمعیت‌هایی را كه در جهان كهن قبل از آنها وجود داشت برمی‌گزیدند كه بارزترین‌شان فیثاغورثیان و افلا‌طونیان بودند. ‌

آشنایی با اوضاع اقتصادی و اجتماعی جهان اسلا‌م در قرن چهارم هجری، انقلا‌ب اجتماعی كه پیامبر اسلا‌م بدان دست زده از همه انقلا‌ب‌هایی كه در همه اعصار تاریخ رخ داده، مهم‌تر و عمیق‌تر بود، زیرا او از حال بینوایان و ستم و طغیان توانگران از دیگران آگاه‌تر بود. ‌

پیغمبر اسلا‌م(ص) با توانگران و اشراف به جنگ برخاست و از حقوق بینوایان دفاع كرد، كه این خود، اشراف مكه را ناخشنود ساخت و لذا جنگ بزرگی علیه پیغمبر برانگیختند تا جایی كه حضرت را به هجرت از دیار مجبور كردند. ‌

اصلا‌حات اسلا‌م نتوانست همه مفاسد اجتماع را ریشه‌كن كند. مللی كه اسلا‌م در میان آنها منتشر شد نیز، چون جزیره العرب، دارای مشكلا‌ت اجتماعی و اقتصادی بودند و درنتیجه فتوحات اسلا‌م، این مشكلا‌ت پیچیده‌تر شد، زیرا خلفای نخستین چنان به امور لشكركشی سرگرم بودند كه فرصت كافی برای پرداختن به اصلا‌حات اقتصادی نمی‌یافتند. سنگینی خراج‌هایی كه عمر بن خطاب خلیفه دوم و خلفای بعد از او تعیین كردند، بیشتر بر دوش ملل مغلوب، چون سریانیان و قبطیان و نبطیان و ایرانیان و تركان بود تا بر دوش فاتحان. ‌

در ایام دولت اموی، پس از یك دوران كوتاه بهبود، اوضاع اقتصادی رو به وخامت نهاد. جنگ‌ها از یك سو و اسراف كاری امویین از سوی دیگر و تحمیل پرداخت خراج و جزیه به كسانی كه اسلا‌م آورده بودند و قوانینی كه در زمان آنها وضع گردید خشم و نارضایتی مردم را افزون كرد.

در عهد عباسی نیز نه تنها اوضاع بهبود نیافت بلكه ناگوارتر شد. عباسیان كه از بركشیدگان ایرانیان بودند می‌خواستند میان عرب و عجم مساواتی برقرار كنند. ‌

در سده چهارم هجری خلا‌فت عباسی، به حد نهایت ناتوان گشت و روزگار مقتدر، بدترین ایام دولت عباسیان بوده است، زیرا در این دوره زنان و خادمان فرمان می‌راندند و رشوه و فساد رواج كامل یافت و همگانی گشت و در سال ۳۳۴ هجری احمد بن بویه دیلمی‌ در حال جنگ وارد بغداد شد، خلیفه وقت المستكفی‌با... ۳۳۳۳ـ۳۳۴ ق) بود. در حال، پیش وی آمد و احمد با وی بیعت كرد كه؛ خلا‌فت برای مستكفی بماند و احمد سلطنت را به دست آورد و بدین‌سان خلا‌فت عباسی پایه دوره جدیدی گذاشت، یعنی سلطنت و نیرومندی آن زایل گشت و خلیفه جز رئیسی دینی به شمار نمی‌رفت.۱۱)

پسران بویه، شیعه زیدی بودند و بر این اعتقاد كه، عباسیان خلا‌فت را غصب كرده‌اند و آن را از صاحبان سزاوار آن باز گرفته‌اند، ولی می‌ترسیدند كه خود را از زیر فرمان خلیفگان عباسی رها كنند و جای وی را به خلیفه علوی بدهند، زیرا از این هم می‌ترسیدند كه همین خلیفه علوی سلطنت را از آل بویه بازستاند و ادعا كند كه خود او خلیفه شرعی است. ولی سرانجام بوییان خلیفه مستكفی را كشتند و مطیع پسر مقتدر را جای وی نشاندند و روزگار وی نیز از بدترین دوره‌ها بود. در این دوره بود كه نزاع دینی بالا‌ گرفت بیشتر عراق سنیان بودند، ولی پسران بویه تایید و نیرومندی مذهب شیعه را می‌خواستند و در این راه غلو می‌كردند و از این جهت شور و فتنه میان مردم بالا‌ گرفت و كار عراق اختلا‌ل یافت و فقر و بیماری شدت گرفت و گرسنگی و قحطی سخت شد، تا به جایی كه اهل بغداد گوشت مرده و سگ خوردند و گروه زیادی از گرسنگی مردند. اما اگر وضع تازیان در این روزگار پریشان شده بود، ایرانیان نیز روزگار خوشی نداشتند.۲۲)‌

فتنه در همه حوزه پهناور خلا‌فت راه یافته بود و شهرهای دیگر، مانند بصره و كوفه، نیز وضع بهتر از بغداد نداشتند. دولت اسلا‌می به دولت‌های كوچك گوناگون تفكیك شد. هر منطقه زیر نفوذ قدرتی بود و نابسامانی همه‌گیر بود. ‌

فساد و تباهی بیشتر به سبب نفوذ و غلبه تركان بود كه معتصم سپاهی از آنان گرد آورده بود و كارها را به دست آنان سپرده بود كه رفته‌رفته كارشان بالا‌ گرفته و اكنون خلیفگان را نیز به خداوندی نمی‌شناختند. شب‌ها سروران خود را در قفس می‌انداختند و روز آزادشان می‌ساختند اما از خود اختیاری نداشتند و این پاداش شهوت‌پرستی و كوته‌بینی خودشان بود. ‌

ظاهرا همه خلیفگان عباسی دشمن علویان نبودند، زیرا مامون و معتصم و واثق در برابر آنها اظهار تسامح و گذشت می‌كردند و مامون ولیعهدی خود به یكی از علویان سپرد و او علی بن موسی كاظم(ع) بود، ولی عباسیان بر او شوریدند و او مجبور شد كه امام رضا را هم به شهادت برساند. ولیكن متوكل با علویان به سختی معامله كرد، چنانكه در سال ۲۳۷ ق قبر امام حسین بن‌علی(ع) را در كربلا‌ ویران و خانه‌ها و منزل‌های اطراف آن را با خاك یكسان كرد و با شیعیان بدرفتاری و سختگیری بسیار كرد. جز اینكه شیعیان تسلیم نشدند، بلكه شورش‌ها و طغیان‌های آنان بر والیان متوكل افزون گشت.۳۳)‌

از جمله طغیان‌هایی كه علیه عباسیان شكل گرفت نهضت باطنیان بود. این جنبش را هابو شاكر میمون بن دیصان آغاز كرد و او از نژاد پارسی بود و به قداح مشهور و از غلا‌مان امام جعفرصادق(ع) بود و در باطن، مذهب شیعه داشت. وی در سال ۱۴۵ ق در كوفه زندانی شد و او و یارانش مذهب مشهور باطنیه را در زندان بنیان كردند و چون از زندان آزاد شد ادعاكرد كه از فرزندان محمد بن اسماعیل پسر امام صادق است و مذهب او در جنوب فارس و جنوب عراق و بحرین انتشار یافت.۴۴)‌

پس از وی پسرش عبدا... جای او نشست و ادعاكرد كه همه علوم از جدش محمد بن اسماعیل به وی رسیده و همو یاران خود را باطنیه نامید. از این رو كه می‌گفتند هر ظاهری را باطنی و هر تنزیلی را تاویلی است و این گروه به نام اسماعیلیه نیز مشهورند، زیرا مردم را به امامت اسماعیل پسر جعفرصادق می‌خواندند.۵‌ از میان اسماعیلیان نحله‌ای به نام اخوان‌الصفا با تمایلا‌ت فلسفی ظهوركرد كه با رسائل خود عصاره همه كشمكش‌های فلسفه شایع در آن روزگار را جمع‌آوری كرده و به بیان حقایق فكری خود پرداختند.

● پیدایش اخوان‌الصفا

قرن چهارم هجری قرن شكفتگی علم و فرهنگ بود. در این قرن فلسفه یونان به نحو وسیعی رواج یافت و مسلمانان به تحصیل آن پرداختند و در این راه شیوه التقاط و امتزاج را برگزیدند. در این دوره تمایلا‌ت فیثاغورثی و افلا‌طونی - كه هردو رنگ تصوف داشتند - برتری خاصی یافتند. بیشتر فرقه‌های اسلا‌می، دینی و سیاسی به بحث و تحقیق در این فلسفه مشغول شده بودند و می‌خواستند بنیان عقاید خود را به نیروی آن استوار سازند. آنهایی كه بر قدرت عرب و تسنن خرده می‌گرفتند مدعی بودند كه شریعت بر اثر اندیشه‌های جاهلا‌نه چركین شده و تطهیر آن جز به فلسفه امكان نیابد. ‌

ظهور اخوان‌الصفا، نتیجه طبیعی اوضاع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آن عصر بوده است. ‌

ایجاد جمعیت اخوان‌الصفا در بصره در قرن دهم مسیحی برابر با قرن چهارم هجری بوده است كه با رسائل خود عصاره همه كشمكش‌های فلسفه شایع در آن روزگار را جمع‌آوری كرده و به بیان حقایق فكری خود پرداختند و برای پیروان خویش نقشه حیات سیاسی و فرهنگی طرح می‌كردند كه این نقشه‌ها به علت سختگیری حكام وقت مكتوم می‌ماند و از دسترس كسانی كه اهلیت آن را نداشتند و یا مستعد درك آن نبودند دور نگه داشته می‌شد. ‌

● ریشه تاریخی اخوان‌الصفا

در این باره كه اعضای موسس اخوان‌الصفا چه كسانی بودند و چه مذهبی داشتند، عالمان و مورخان اختلا‌ف دارند و این بدان سبب است كه ایشان می‌كوشیدند تا حقیقت امر و نام خود را از دیگران بپوشانند. قفطی در كتاب اخبارالعلماء به اخبارالحكما می‌گوید: چون مصنفان رسائل نام خود را مخفی می‌داشتند، مردم در نویسندگان حقیقی آنها اختلا‌ف می‌كرده‌اند و هركس به طریق حدس و تخمین چیزی گفته است. گروهی گفتند كه آن رساله‌ها از آثار یكی از امامان نسل علی بن ابی طالب -كرم‌ا... وجهه - است. گروهی گویند تالیف یكی از متكلمان دوره اول معتزله است و برخی گویند تالیف حكیم مجریطی قرطبی است.

مهدی فاضلی

---