شنبه, ۲۲ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 11 May, 2024
ابعاد توسعه در نظام اسلامی از دیدگاه امام خمینی ره
جایگاه توسعه در اندیشه امام خمینی (ره) فراتر از تعاریف نظری توسعه میباشد كه غالبا معطوف به مفاهیم اقتصادی و بعضا سیاسی است . نگرش ایشان به توسعه، متاثر از دیدگاه مذهبی او میباشد كه نشاتیافته از جهانبینی دینی است . در این دیدگاه با آنكه توسعه متوازن در همه ابعاد جامعه پذیرفته شده اما این فرآیند باید در مجموع به استحكام پایه‌های دین و تقویت مبانی اسلام و تربیت و هدایت انسان منتهی گردد .
در اندیشه امام، توسعه در ابعاد مختلف خود میبایستی اهدافی بلند و متعالی را برآورده سازد كه آن اهداف از درون اندیشه دینی ناشی می‌شوند . هدف عمده از این مقاله بررسی اهداف توسعه از دیدگاه حضرت امام خمینی (ره) است كه این اهداف در ابعاد توسعه و انسان، توسعه معنوی، توسعه سیاسی، توسعه علمی و فرهنگی و توسعه اقتصادی با بهره‌گیری از سخنان ایشان تبیین شده است .
● روش تحقیق
روشی كه در این بررسی به كار گرفته شده، روش «تحلیل متن» یا تحلیل درونی متن است كه عملی فكری بوده و بر پایه‌های عقلانی استوار میباشد . یعنی برای تفسیر، توضیح و بازنمایی موضوع از عقل و روش ذهنی استفاده می‌شود . به منظور نیل به عینیتبیشتر در این بررسی، تكیه اصلی بر سخنان امام خمینی بوده كه در متون مختلفی به ویژه صحیفه نور، ولایت فقیه و ... آمده است . بنابراین روش كار، پژوهش كتابخانهای بوده كه طی آن برای جمعآوری اطلاعات به منابع مربوطه مراجعه شده و مطالب مورد نیاز از آنها استخراج و مورد استفاده و تحلیل قرار گرفته
مباحث مربوط به توسعه از جمله مباحثی است كه سالها توجه اقتصاددانان و جامعهشناسان را به خود مشغول داشته است . دانشمندان و نظریهپردازان علوم اقتصادی - اجتماعی با هدف حل مشكلات و مسایل كشورهای جهان سوم یا توسعه نیافته به ارائه دیدگاهها و نظریاتی پرداختند كه از عمدهترین آنها میتوان به نظریه رشد، نظریه ماركسیستی، نظریه وابستگی، نظریه روانشناختی توسعه، دیدگاه نوسازی، و نظریههای ملهم از عوامل سیاسی و فرهنگی و غیره یاد كرد .
مفهوم توسعه در علوم اجتماعی و اقتصادی دربردارنده معانی و مفاهیم گوناگونی است . وجود دیدگاههای نظری گوناگون در این تنوع تعاریف مؤثر بوده است . زیرا اولا هر یك از این دیدگاهها و تعاریف، با ارائه تعبیری خاص و با نگاه از منظری ویژه، بیانگر بخشی از واقعیت هستند و نه همه آن . ثانیا اغلب دیدگاهها و نظریات توسعه، مستقیم و یا غیر مستقیم، از مقایسه جوامع جدید (توسعه یافته) و جوامع توسعه نیافته یا در حال توسعه شكل گرفتهاند .
نظریه رشد اقتصادی، با توجه به چگونگی و عوامل رشد اقتصادی در جوامع توسعه یافته، به ارائه طریق برای رشد اقتصادی كشورهای توسعه نیافته یا در حال توسعه پرداختهاند . نظریه ماركسیستی چگونگی تحول جوامع توسعه یافته سرمایهداری از مراحل پیشین به مرحله سرمایهداری و سپس از آن مرحله به مرحله سوسیالیسم و كمونیسم را مد نظر قرار داده است . و توسعه در نظریه نوسازی به مرحله انتقال از جامعه سنتی به جامعه مدرن (صنعتی) اطلاق می‌شود . جامعهای كه این انتقال را به خوبی به انجام برساند، توسعه یافته است و جامعهای كه در جهت این روند انتقال باشد، جامعه در حال توسعه تلقی می‌شود . سایر دیدگاهها مانند دیدگاه وابستگی و دیدگاه نهادی، كه برداشت جدیدی از توسعه را در دهههای هشتاد و نود بر اساس همان دیدگاه نوسازی ارائه می‌دهد، در انتقاد به دیدگاههای فوق، پدید آمدهاند . با وجود پراكندگی و تنوع نظرات جدید، وجه مشترك اغلب این نظریات، توجه به نهادهای اجتماعی، اقتصادی كشورهای جهان سوم، چند بعدی دیدن توسعه و اهداف آن و اصلاح آموزه تقابل سنت و مدرنیسم در دیدگاه نوسازی است . بر این اساس، توسعه مستلزم تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی، طرز تلقی عامه مردم و نهادهای ملی و نیز تسریع رشد اقتصادی، كاهش نابرابری و ریشهكن كردن فقر مطلق است . با گسترش مفهوم توسعه به همه شوون اجتماعی، توسعه در اصل باید نشان دهد كه مجموعه نظام اجتماعی، هماهنگ با نیازهای متنوع اساسی و خواستهای افراد و گروههای اجتماعی در داخل نظام، از حالت نامطلوب زندگی گذشته خارج شده و به سوی وضع یا حالتی از زندگی كه از نظر مادی و معنوی «بهتر» استسوق مییابد . (۲)
برای نمونه «سیرس Seers » توسعه را به معنای دستیابی به ظرفیتهای شخصیت انسانی میداند كه در سه هدف متجلی می‌شود:
الف) تامین نیازهای اساسی (رفاه فردی)،
ب) ایجاد اشتغال كامل،
ج) كاهش نابرابری . (۳)
در تعریف دیگری از توسعه، برای درك معنای درونی آن باید حداقل سه ارزش اصلی به عنوان پایه فكری و رهنمود علمی در نظر گرفته شود . این ارزشها عبارتند از: معاش زندگی، اعتماد به نفس، و آزادی حق انتخاب . (۴) در نظریههای جدید بر لزوم ملحوظ قرار دادن ویژگیهای خاص اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی هر كشور در استفاده از راهبردهای توسعه تاكید شده است و توسعه «متناسب» یا توسعه «الگوی بومی» منطبق بر ویژگیهای هر كشور و جامعه مورد تبلیغ و تشویق واقع شده است . (۵)
هدف عمده در این مقاله بررسی اهداف توسعه از دیدگاه حضرت امام خمینی (ره) است كه جایگاه توسعه در اندیشه ایشان فراتر از این تعاریف نظری معطوف به مفاهیم اقتصادی میباشد .
۱ . امام خمینی و توسعه
نگرش امام خمینی (ره) به توسعه متاثر از دیدگاه مذهبی ایشان میباشد كه منبعث از جهانبینی دینی است . مواضع و دیدگاههای ایشان در قبال پدیدههای اجتماعی به ویژه پدیدههای جدید، تحت تاثیر مبانی كلیتری قرار دارد كه مبانی نظری و عملی ایشان را تشكیل می‌دهد . از جمله ویژگیهای امام، شناخت و اعتقاد به اسلام به عنوان دینی جامع و جاودان و همیشگی كه در هر عصر و زمان و متناسب با هر سطح از پیشرفت، امكان تمسك به آن و اجرای آن وجود دارد . علاوه بر این به حفظ و بقای استمرار دیانت اسلام و به جداییناپذیر دانستن دین از سیاست و تاكید بر تشكیل حكومت اسلامی به منظور تحقق بخشیدن به آیین اسلام در جامعه و ایجاد زمینه مناسب برای حفظ و استمرار آن معتقد و متعهد میباشد .
با این حال، اصل تغییر و تحول در جوامع در طول زمان را میپذیرد و اجتهاد پویا را با در نظر گرفتن نقش زمان و مكان و مصالح كشور و اسلام به كار می‌گیرد و بین ثبات احكام دینی از ثبات موضوعات و مصادیق تفكیك و تمیز قائل است .
امام خمینی (ره) به عنوان برجستهترین اسلامشناس و متفكر اسلامی معاصر، دركی عمیق و جامع الاطراف از اسلام دارند و اسلام را در ابعاد فردی و جمعی، عبادی و اعتقادی، سیاسی و اجتماعی و به عنوان یك مكتب جامع میشناسند . نگاه ایشان به توسعه نیز مستثنی از این قاعده نیست . یعنی فرایند توسعه را در تمامی شؤون جامعه مؤثر و مفید میداند . در دیدگاه ایشان با آنكه توسعه متوازن و متناسب در همه ابعاد جامعه پذیرفته شده لیكن فرایند توسعه باید در مجموع به استحكام پایه‌های دین و تقویت مبانی اسلام و تربیت و هدایت انسان منتهی گردد .
نكته قابل ذكر دیگر این است كه در مبانی نظری و معرفتی اندیشه امام (ره)، جامعه و مردم جایگاه ویژهای دارند . مصلحت جامعه و مردم، همانند مبانی و اصول مكتب، از اصول عمده اندیشه ایشان را تشكیل می‌دهد . از اینرو امام، توسعه را برای تعالی جامعه و بستر سعادت و رشد مردم ضروری میداند اما این توسعه را در همه ابعاد جامعه میپذیرد; یعنی توسعه سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، علمی و غیره .
این نكته را نیز باید در نظر داشت كه امام خمینی یك عالم علم توسعه یا جامعهشناس توسعه نیست كه كوشش نظری ایشان معطوف به تبیین پدیدههای اجتماعی در چارچوب روشهای رایج این علم باشد، بلكه ایشان یك رهبر دینی - سیاسی و یك اندیشمند اجتماعی است كه با نگاهی عام و كلینگر از طریق استنتاج عقلانی به هدفهای عمدهای كه انسان باید در حصول آنها حركت نماید توجه نموده است . اگر توسعه به تحقق آن اهداف عالی كمك نماید و رضایتخداوند حاصل شود و مصلحت جامعه و مردم تامین گردد، مقبول ایشان واقع خواهد شد . بنابراین نباید آن گونه كه از یك عالم توسعه اقتصادی توقع است، انتظار داشت كه امام نیز به عنوان یك عالم توسعه به مفهوم رایج آن، به مسایل توسعه پرداخته باشد .
بنابراین در اندیشه امام (ره) توسعه، چه توسعه سیاسی و اقتصادی و چه توسعه علمی و فرهنگی و غیره علاوه بر آنكه اصول، مبانی و ملزومات خاص خود را دارد، میبایستبرآورنده اهدافی بلند و متعالی باشد كه از بطن اندیشه دینی ناشی می‌شوند و در راس همه، خداباوری و حاكمیت توحید در جامعه میباشد . توسعه در هدف غایی خود باید رضایتخداوند را برآورده سازد و گرنه اثر آن در همین حیات مادی مختصر می‌شود; اگر اثری بر آن مترتب باشد . اما اگر توسعه مادی به توسعه معنویت پیوند یافت و جامعهای انسانی با مقاصد عالی ظهور یافت، این توسعه، پایدار و مبتنی بر هدف اصلی خود بوده است .
۱ - ۱ . اهداف توسعه از دیدگاه امام (ره)
در تبیین دیدگاه امام در باره اهداف توسعه، میتوان چند محور عمده را طرح نمود و در هر محور، شاخصهای برجسته را كه جزو اهداف توسعه به شمار میروند بر اساس سخنان ایشان معین نمود .
۱ - ۱ - ۱ . امام، توسعه و انسان
از دیدگاه امام خمینی، محور توسعه، «انسان» است و نگاه او به توسعه دیدگاهی انسانشناسانه و در قلمرو معرفت دینی است كه هدف غایی توسعه را تربیت «انسان كامل» در جامعه میداند . انسانی كه در همه ابعاد وجودیاش، كمال یافته است و توانایی ایجاد تحول و دگرگونی در جامعه را به سوی خیر و صلاح عمومی دارد . توسعه هم باید ناظر به بعد مادی انسان و هم به بعد معنوی او باشد; به عبارت دیگر به برآورده ساختن نیازهای دنیایی و حیات اخروی هر دو منجر شود . در دیدگاه امام در وجه ظاهر، دنیا و آخرت با یكدیگر به حساب میآید . نه دنیاگرایی كامل و نه زهد و آخرتگرایی هیچ كدام ممدوح نیستند . بلكه باید هر كدام در حد خود تامین گردد . اگرچه در افقی بالاتر و در وجه درونی عالم، امام حیات كمالی دیگری را مطرح مینماید كه هدف عمده تحقق آن است و حركت انسان باید نیل به آن حیات طیبه و معقول باشد . امام در رابطه با این هدفهای عالیتر از اهداف مادی میگوید:
«مقصد اسلام خانه نیست . مقصد بالاتر دارد و همه چیز در آن هست ... و توجه به جهات معنوی بالاتر از توجه به جهات مادی است .» (۶)
و یا میفرماید:
«مكتبهای توحیدی كه در راس آنها مكتب اسلام است و در عین حال كه به مادیات و با مادیات سر و كار دارند، لكن مقصد این است كه مردم را طوری تربیت كنند كه مادیات حجاب آنها برای معنویات نباشد، مادیات را در خدمت معنویات میكشند .» (۷)
امام بارها بر تحول درونی، تحول همهجانبه فكری و روحی انسانها، كمال و رشد معنوی انسان، خودسازی و خودشناسی تاكید نموده و اهداف مهم مكتب، تعالیم اسلام، انبیاء الهی و رهبران و مصلحان دینی را انسانسازی و تربیت انسان ذكر كرده است . از دیدگاه امام، همه تلاشها و كاركردها در حوزههای مختلف علمی، فنی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی نهایتا باید به ساخته شدن انسان، تربیت و هدایت او منجر شود . زیرا اگر انسان درستشد هم جامعه را به مسیر كمال و راههای درستسوق می‌دهد و هم مكتب را حفظ مینماید، در نتیجه زمینه مناسب برای زندگی و حیات جامعه انسانی فراهم میگردد . ساخته شدن این انسان را بر دوش عالمان دینی و دانشگاهیان هر دو میگذارد . برای نمونه میفرماید:
«شما دانشگاهیها كوشش كنید كه انسان درست كنید، اگر انسان درست كردید مملكتخودتان را نجات میدهید . اگر انسان متعهد درست كردید، انسان امین، انسان معتقد به یك عالم دیگر، انسان معتقد به خدا، مؤمن به خدا، اگر این انسان در دانشگاههای شما و ما تربیتشد، مملكتتان را نجات می‌دهد .» (۸)
پینوشت:
۱) عضو هیات علمی دانشگاه شیراز - بخش تاریخ .
۲) جرالد . ام، مایر . دادلی سیرز، پیشگامان توسعه، ترجمه علیاصغر هدایتی و علی یاسری، انتشارات سمت، تهران، ۱۳۶۹، ص۱۷ بعد; رحیمزاده اسكویی، رحیم، مقاله «توسعه نیافتگی از دیدگاه تئوریك» ، كتاب توسعه، شماره ۴، نشر توسعه، زمستان ۱۳۷۱، ص۶۹ و ۷۰ . فرانك، آندره گوندر، جامعهشناسی توسعه و توسعه نیافتگی جامعهشناسی، ترجمه منوچهر مناجیان، تهران، انتشارات دانشگاه صنعتی شریف، ۱۳۵۹ . آزاد برمكی، تقی، مقاله «مشاركت و توسعه اقتصادی - اجتماعی» ، مجله فرهنگ و توسعه، شماره ۱۰ بهمن و اسفند ۱۳۷۲، ص۴۶ و بعد . حسنی، محمدحسن، نوسازی جامعه از دیدگاه امام خمینی، چاپ دوم، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، ۱۳۷۸ .
۳) افروغ، عماد، مقاله «روششناسی مردم، پایه نظری دیدگاه نوین توسعه» ، مجله فرهنگ توسعه، شماره ۱۰، بهمن و اسفند ۱۳۷۲ .
۴) تودارو، مایكل، توسعه اقتصادی در جهان سوم، ترجمه غلامعلی فرجادی، چاپ پنجم، تهران، سازمان برنامه و بودجه، ۱۳۷۰، ص۳۹ .
۵) در این باره بنگرید به: مولانا، گذر از نوگرایی، ترجمه یونس شكرخواه، مركز مطالعات و تحقیقات رسانهها، تهران، ۱۳۷۱، فصل اول .
۶) صحیفه نور، ج۱۰، ص۲۷۵ و ۲۷۶ .
۷) همان، ج۸، ص۲۳۷ .
۸ همان، ج۷، ص۶۳ .
۹) همان، ص۶۴ - ۶۳ .
۱۰) همان، ج۸، ص۸۳ .
۱۱) همان، ص۱۷۴ . در سخنی دیگر میفرماید: «سازندگیهای روحی مقدم بر همه سازندگیهاست .» صحیفه نور، ج۶، ص۴۶۷ .
۱۲) همان، ج۷، ص۱۶ - ۱۵ و نمونه دیگر در ج۸، ص۴۶۸ - ۴۶۷ .
۱۳) همان، ج۱۱، ص۱۲۵ .
۱۴) همان، ج۸، ص۹۵ .
۱۵) همان، ج۱۲، ص۲۷۴ .
۱۶) همان، ج۳، ص۱۱۶ . برای نمونههای دیگر ر . ك: صحیفه نور، ج۱، ص۱۲۲ و ۱۶۲ و ج۱۲، ص۱۰۱ و ج۲، ص۲۶۳ و ج۷، ص۷۸ و ج۳، ص۸۱ و ج۴، ص۲۱ و ۳۷ .
۱۷) همان، ج۸، ص۱۴۴ .
۱۸) همان، ج۹، ص۳۱۵ . «... مایی كه میخواهیم آن مسایل الهی و آن مقاصد الهی و مقاصد حق در ایران جایگزین باطلها بشود، خداوند با ما همراهی میكند .» (همانص۳۰۴) .
۱۹) همان، ج۶، ص۲۴ .
۲۰) همان، ص۴۴ . نمونه دیگر: «نظر ما به این است كه همه بلاد اسلامی باشد و حكومت اسلامی برقرار بشود و حكومت عدل اسلامی در همه جا مستقر بشود .» (همان، ص۱۰) .
۲۱) همان، ج۵، ص۱۱۰ - ۱۰۴ .
۲۲) همان، ص۱۷۰ .
۲۳) همان، ج۹، ص۱۸۷ .
۲۴) همان، ج۸، ص۱۰۶ .
۲۵) امام خمینی، كلمات قصار (پندها و حكمتها)، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۷۲، ص۱۸۴ .
۲۶) همان، ص۱۸۴ .
۲۷) صحیفه نور، ج۸، ص۱۰۷ .
۲۸) همان، ج۱۴، ص۲۳۳ .
۹) همان، ج۶، ص۱۲۰ .
۳۰) همان، ج۱۱، ص۱۸۶ .
۳۱) همان، ج۸، ص۸۰ .
۳۲) همان، ص۸۳ .
۳۳) همان، ص۸۱ .
۳۴) همان، ص۱۰۸ .
۳۵) همان، ج۲، ص۲۱ - ۲۰ .
۳۶) همان، ج۹، ص۱۸۶ .
۳۷) همان، ج۱۴، ص۲۳۳ .
۳۸) همان .
۳۹) همان، ج۹، ص۱۶۶ . در ضرورت استفاده از افراد متخصص و كاردان میفرماید: «دولتبدون گزینش اشخاص متعهد و متخصص در رشتههای مختلفه موفق نخواهد شد و دولتمردان در گزینش همكاران به كاردانی و تعهد آنان و بهتر خدمت كردن آنها به كشور و در منافع ملتبودن آنان تكیه كنند . نه بر دوستی و آشنایی و حرف شنوی بیتفكر و تامل كه این رویه موجب ناكامی در خدمتبه كشور ات .» (صحیفه نور، ج۱۹، ص۱۰۸) .
۴۰) همان، ج۵، ص۳۴ - ۳۲ .
۴۱) همان، ج۱۳، ص۹ .
۴۲) همان، ج۳، ص۱۳ .
۴۳) همان، ج۵، ص۳۳۴ .
۴۴) همان، ص۴۲۸ .
۴۵) همان، ج۸، ص۳۴ .
۴۶) همان، ج۷، ص۲۴۱ . ایشان طی وصیتخود در این باره چنین میفرماید: «و اما به ملتهای اسلامی توصیه میكنم كه از حكومت جمهوری اسلامی و از ملت مجاهد ایران الگو بگیرند و حكومتهای جائر خود را در صورتی كه به خواست ملتها كه خواست ملت ایران استسر فرود نیاوردند، با تمام قدرت به جای خود بنشانید كه مایه بدبختی مسلمانان، حكومتهای وابسته به شرق و غرب میباشند .» (صحیفه انقلاب، شیراز، سازمان تبلیغات اسلامی فارس، ۱۳۷۸، ص۳۴) .
۴۷) همان، ج۵، ص۳۲۶ . البته در معنای صدور انقلاب میفرماید: «ما كه میگوییم انقلابمان را میخواهیم صادر كنیم، میخواهیم این را صادر كنیم ... همین معنویتی كه پیدا شده است در ایران، همین مسایلی كه در ایران پیدا شده است، ما میخواهیم این را صادر كنیم .» (صحیفه نور، ج۷، ص۴۳۴) .
۴۸) كلمات قصار، ص۱۲۹ .
۴۹) صحیفه نور، ج۶، ص۵۳۸ . برای سخنان دیگر بنگرید به صفحات ۵۰۵ - ۴۹۷ و ۵۲۷ - ۵۲۱ .
۵۰) همان، ج۵، ص۳۴۴ .
۵۱) همان، ص۴۸۶ .
۵۲) همان، ج۸، ص۳۶۲ .
۵۳) همان، ج۲۱، ص۴۹ .
۵۴) همان، ج۱۰، ص۱۳۶ .
۵۵) انتخابات و مجلس در كلام و پیام امام خمینی، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، تهران، ۱۳۷۰، ص۱۵ .
۵۶) صحیفه نور، ج۱۴، ص۲۶۹ - ۲۶۸ .
۵۷) همان، ج۱۴، ص۲۶۹ - ۲۶۸ . نیز بنگرید به صحیفه نور، ج۸، ص۳۱۶ - ۴۲۹ .
۵۸) همان، ص۲۳۹ .
۵۹) همان، ج۱۳، ص۷۰ .
۶۰) كلمات قصار، ص۱۲۱ .
۶۱) صحیفه نور، ج۶، ص۲۳۹ .
۶۲) همان، ص۲۶۰ .
۶۳) همان، ص۲۰۶ .
۶۴) همان، ص۲۶۳ .
۶۵) همان، ج۱۶، ص۳۷ .
۶۶) همان، ج۳، ص۴۹ .
۶۷) همان، ص۲۳۶ .
۶۸) همان، ج۶، ص۱۲۱ . برای نمونه دیگر ر . ك: همان، ص۱۴۴ .
۶۹) همان، ص۲۱۲ .
۷۰) همان، ص۵۷۳ و ۵۷۴ و ۵۷۷ . در سخنی دیگر آمده است: «شرق، فرهنگ اصیل خود را گم كرده است و شما كه میخواهید مستقل و آزاد باشید باید مقاومت كنید و باید همه قشرها بنای این را بگذارند كه خودشان باشند ... همچنین دانشگاهها خودكفا و مستقل باشند تا نیاز به غرب نداشته باشیم .» (همان، ص۵۷۷) .
۷۱ همان، ج۹، ص۴۷۰ .
۷۲) همان، ج۸، ص۸۴ .
۷۳) همان، ص۱۰۲ . «ما میخواهیم به همه ملتها بفهمانیم كه اسلام یك دین وحدت است، یك دین برادری است، دین برابری است، هیچ یك از قشرهای او بر دیگری تفوق ندارند مگر به تقوا .» (همان، ص۱۰۳) .
۷۴) همان، ص۶۹ .
۷۵) همان، ج۹، ص۱۹۱ .
۷۶) همان، ج۶، ص۳۷ .
۷۷) همان، ج۷، ص۲۵۹ .
۷۸) همان، ج۲۰، ص۵ .
۷۹) همان، ج۸، ص۶۰ .
۸۰) همان، ص۶۳ - ۶۲ . «اسلام می‌خواهد كه دولتها خدمتگزار ملتها باشند .» (صحیفه نور، ج۶، ص۱۶۸) .
۸۱) همان، ص۶۵ .
۸۲) همان، ج۶، ص۲۶۶ .
۸۳) همان، ج۸، ص۱۳۶ . امام در باره خود میفرماید: «من آمدهام تا پیوند خدمتگزاری خودم را به شما عزیزان عرضه كنم كه تا حیات دام خدمتگزار همه هستم، خدمتگزار ملتهای اسلامی، خدمتگزار ملتبزرگ ایران ...» . (صحیفه نور، ج۶، ص۲۰۵) .
۸۴) همان، ص۲۷۵ .
۸۵) همان، ج۹، ص۸۸ . برای مورد دیگر بنگرید به: صحیفه نور، ج۶، ص۲۰۹ .
۸۶) همان، ج۳، ص۱۷۸ .
۸۷) همان .
۸۸) همان، ص۵۸ .
۸۹) همان، ج۷، ص۹۲ .
۹۰) همان، ص۴۲ .
۹۱) همان، ج۲، ص۱۳۰ .
۹۲) همان، ج۵، ص۲۳۸ . «یكی از اهداف اسلام استقلال كشور، آزادی برای همه و سرافرازی همه ملتهای اسلامی است .» (صحیفه نور، ج۶، ص۵۲) .
۹۳) تودارو، مایكل، همان، ص۱۳۴ .
۹۴) طلیعه انقلاب اسلامی (مصاحبههای امام خمینی در نجف، پاریس و قم)، تهران، مركز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۲، ص۳۳۳ - ۳۳۲ .
۹۵) صحیفه نور، ج۳، ص۱۱۸ .
۹۶) همان، ج۶، ص۱۲۶ .
۹۷) همان، ص۱۸۳ .
۹۸) همان، ص۴۸۵ .
۹۹) همان، ج۷، ص۱۹ و نمونهای دیگر در، ج۶، ص۴۹۲ و ۴۹۳ .
۱۰۰) همان، ص۳۹ .
۱۰۱) همان، ج۹، ص۲۹۶ .
۱۰۲) همان، ص۶۳۱ .
۱۰۳) همان، ج۶، ص۴۹۳ .
۱۰۴) همان، ج۵، ص۴۴۵ .
۱۰۵) همان، ج۶، ص۲۵ .
۱۰۶) همان، ج۲۰، ص۱۲ .
۱۰۷) همان، ص۱۲۹ .
۱۰۸) همان، ج۱۹، ص۲۰۴ .
۱۰۹) همان، ج۶، ص۴۹۱ .
۱۱۰) همان .
۱۱۱) همان، ج۲۰، ص۵ و ۴ .
۱۱۲) همان، ج۲۱، ص۳۹ - ۳۸ .
۱۱۳) همان، ج۱۵، ص۸۲ . «ما وظیفه داریم مردم مظلوم و محروم را نجات دهیم .» (ولایت فقیه، ص۴۳ - ۴۲) نمونهای دیگر در: صحیفه نور، ج۱۳، ص۷۸ - ۷۷ .
۱۱۴) همان، ج۴، ص۱۹۱ .
۱۱۵) همان، ج۳، ص۹۲ .
۱۱۶) همان، ص۹۲ .
۱۱۷) همان، ص۷۱ .
۱۱۸) همان، ص۲۰۱ .
۱۱۹) همان .
منبع:فصلنامه حكومت اسلامی، شماره ۲۳
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
انتخابات انتخابات مجلس مجلس شورای اسلامی انتخابات مجلس دوازدهم ایران ستاد انتخابات کشور مجلس مجلس دوازدهم رئیسی دولت رئیس جمهور دولت سیزدهم
تعطیلی مدارس فضای مجازی هلال احمر ترافیک سیل شهرداری تهران بارش باران قتل پلیس آموزش و پرورش سازمان هواشناسی وزارت بهداشت
چین قیمت خودرو بانک مرکزی گاز خودرو قیمت طلا نمایشگاه نفت قیمت دلار مالیات پالایش و پتروشیمی مسکن دلار
نمایشگاه کتاب رضا عطاران کتاب سینما مست عشق نمایشگاه کتاب تهران تلویزیون سینمای ایران حضرت معصومه (س) مهران مدیری سریال
فناوری دانش بنیان
فلسطین اسرائیل سازمان ملل رژیم صهیونیستی جنگ غزه آمریکا روسیه حماس رفح اوکراین حمله به رفح نوار غزه
فوتبال پرسپولیس سپاهان استقلال لیگ برتر رئال مادرید لیگ قهرمانان اروپا بایرن مونیخ باشگاه پرسپولیس لیگ برتر ایران بازی باشگاه استقلال
هوش مصنوعی مغز فیبرنوری ناسا اپل ایلان ماسک سامسونگ
سازمان غذا و دارو توت فرنگی روغن زیتون هندوانه آسم