جریان تولید تهیه , توزیع اشاعه و مصرف اطلاعات در ایران

با توجه به نقش حیاتی اطلاعات علمی و فنی, برای پیشرفت علم و تكنولوژی در توسعه اقتصادی و اجتماعی, اهمیت دستیابی پژوهشگران و متخصصان و سایر استفاده كنندگان به اطلاعات مناسب, دقیق و روزآمد, روز به روز آشكارتر می شود

با توجه به نقش حیاتی اطلاعات علمی و فنی، برای پیشرفت علم و تكنولوژی در توسعه اقتصادی و اجتماعی، اهمیت دستیابی پژوهشگران و متخصصان و سایر استفاده كنندگان به اطلاعات مناسب، دقیق و روزآمد، روز به روز آشكارتر می‌شود. در این بررسی، قصد داریم جریان تولید (تهیه) و توزیع (اشاعه) و مصرف اطلاعات را در ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم.

اهداف این بررسی عبارتند از:

الف) مروری كلی بر وضعیت جریان اطلاعات در كشوهای توسعه یافته و درحال توسعه؛

ب) عوامل بازدارنده جریان مطلوب اطلاعات در ایران؛

ج) پیشنهادها و راه‌حلها.·

افزایش شگفت انگیز تحقیقات علمی و حجم اطلاعات تولید شده در جهان

افزایش شگفت انگیز تحقیقات علمی و به خدمت گرفتن بخش عظیمی از نیروی انسانی در فعالیتهای تحقیقاتی، رشد شتابان صنعت و رقابتهای نظامی، سیمای تولید و انتقال اطلاعات را دگرگون كرده است. توسعه اخیر كامپیوترها و تكنولوژی ارتباطات، ابعاد تازه‌ای به فعالیتهای اطلاع‌رسانی داده است. در عین حالی كه نقش حیاتی اطلاعات روزبه روز نمایانتر می‌گردد، جمع آوری، سازماندهی، اشاعه و تداول آن نیز روز به روز پیچیده‌تر می‌شود. این پیچیدگی را در عوامل مختلفی از جمله موارد زیر می‌توان جستجو كرد:

● حجم مقدار اطلاعات تولید شده؛

● تولید اطلاعات به زبانهای مختلف؛

● تعدد و تنوع وسایل و رسانه های انتقال اطلاعات؛

● محدودیتهای امنیتی در ارائه اطلاعات؛

● سرعت كهنه شدن و منسوخ گردیدن اطلاعات؛

حجم اطلاعات تولید شده در جهان به قدری زیاد است كه روشهای سنتی مدیریت اطلاعات را به نقطه از هم‌پاشیدگی رسانده است. براساس آمارهای موجود درحال حاضر، هر روزه نزدیك به ۳۰۰ تا ۴۰۰ بیلیون رقم اطلاع ثبت و ضبط می‌شود ( در هر ثانیه حدود ۳۰۰۰۰۰ كلمه) و هر ساله، قریب ۲ میلیون مقاله علمی و فنی در جهان نوشته می‌شود. این مقالات در نزدیك به ۳۰۰۰۰ عنوان مجله معتبر چاپ می‌شوند. هر ساله، تنها نزدیك به ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار گزارش تحقیق در دنیا منتشر می‌شود. یك گزارش تحلیل نشان می‌دهد كه قریب ۱۰۰ میلیون عنوان كتاب و سایر مواد در كتابخانه های دنیا ذخیر شده است. گرایش رشد تولید اطلاعات، در همه زمینه های دانش بشری یكسان نیست. در بعضی زمینه‌ه، آهنگ رشد شتابانتر است. به عنوان مثال گزارشهای سالیانه، رساله ه، پروانه های نوآوری و مقالات در رشته شیمی و موضوعات وابسته ـ هر ۸ سال دو برابر شده است. چكیده‌نامه شیمی (Chemical Abstracts) از سال ۱۹۰۷ تا به حال ۵/۳ میلیون چكیده در زمینه‌های مختلف علوم شیمی را به ثبت رسانده است. در هر سال، حدود ۱۰۰ هزار تركیب شیمیایی گزارش می‌شود به طوری كه تا به حال، جمعاً ۴ تا ۵ میلیون تركیبات مختلف شیمیایی شناخته شده است. با همین روند رشد، چكیده نوشته‌های علوم زیستی به ۲۵۰،۰۰۰، چكیده نوشته‌های علوم فیزیكی به ۱۶۵،۰۰۰ و چكیده نوشته‌های علوم مهندسی به حدود ۱۰۵،۰۰۰ در سال می‌رسد.در چنین شرایطی، مشكلات جایابی، انتخاب، جمع آوری، آماده سازی و اشاعه اطلاعات، حكم كلاف سردرگمی را یافته است كه ابتدا و انتهای آن پیدا نیست. در این میان، بسیاری از كشورها به ویژه كشورهای پیشرفته صنعتی یا اصطلاحاً «توسعه یافته» به موازات رشد اقتصاری و اجتماعی خود، نه تنها تنشها و فشارهای ناشی از «انفجار اطلاعات» را با هدایت و نظام بخشیدن به فرآیند اطلاعات (تولید، اشاعه و مصرف) تعدیل كرده، بلكه به نحو احسن نیز ازاین منبع فناناپذیر، استفاده كرده و حتی از آن به عنوان كالایی پرمصرف برای فروش به كشورهای جهان سوم یا به اصطلاح «درحال توسعه» سود می‌برند. از طرف دیگر، كشورهای جهان سوم نیز به موازات سایر مشكلات خود، به عنوان مصرف كنندگان محض اطلاعات، زیربار تنشها و فشارهای ناشی از «انفجار اطلاعات» كمرخم كرده و ناچارند سالانه مبالغ گزافی ارز بابت خرید اطلاعات بپردازند، آنهم در شرایطی كه توان بهره برداری و استفاده صحیح از آن راندارند. البته مشكلات كشورهای جهان سوم، تنها به تهیه یا استفاده از منابع خارجی محدود نمی‌شود، بلكه این كشورها در سازماندهی اطلاعات بومی هم دچار مسائل عدیده‌ای هستند. نبود یا كمبود متخصصان اطلاع‌رسانی واجد شرایط، ضعف ارتباطات، نبود یا كمبود منابع ردیف دوم، كمبود جا و فضای مناسب، موانع اداری و مالی، ضعف سازمان و مدیریت كتابخانه ها و مراكز اطلاعاتی و غیره، از جمله مسائلی هستند كه راه را برای مقابله با پدیده «انفجار اطلاعات» برآنها بسته است.كشورهای درحال توسعه، از حیث تولید، اشاعه و مصرف اطلاعات وضعیتی كم و بیش مشابه دارند وتنها برخی از آنها به لحاظ موقعیتهای خاص، نظیر هند توانسته‌اند بر این مشكلات فائق آیند. كشور ما (ایران) نیز از لحاظ جریان تولید، اشاعه و مصرف اطلاعات مشمول همان قاعده ای است كه بر كشورهای جهان سوم حاكم است.

عوامل بازدارنده جریان مطلوب اطلاعات در ایران

عوامل بازدارنده جریان مطلوب اطلاعات در ایران رامی‌توان به دو دسته تقسیم كرد:

۱) برنامه ریزی و سیاستگذاری

۲) مدیریت و اجرا

۱)برنامه ریزی و سیاستگذاری

● سیاست ملی اطلاعات

یكی از عوامل موثر در برنامه ریزی نظام ملی اطلاعات، تنظیم سیاست ملی اطلاعات است. سیاست ملی اطلاعات در حقیقت، انعكاس نیازهای اطلاعاتی همه بخشهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه است كه تنظیم آن رهنمودی برای ایجاد نظام ملی اطلاعات خواهد بود. متاسفانه توسعه خدمات اطلاع‌رسانی، به علت فقدان یك برنامه ملی یكپارچه و تعهدات دولت و عدم هماهنگی لازم برای ادغام فعالیتها در یك نظام متوقف مانده است. به بیان دیگر، فقدان یك سازمان هماهنگ كننده مركزی، برای رهبری و هماهنگ كردن تمامی تلاشها در جهت یك سیاست و برنامه ملی اطلاعاتی، مانع تاثیرگذاری اقدامات نخستین بر فعالیتها و برنامه‌های ملی شده است. عدم آگاهی اغلب مقامات تصمیم گیرنده از نقش حیاتی اطلاعات در توسعه، وضع را وخیمتر كرده و انعكاس آن، فقدان سیاستها و برنامه های اطلاعات علمی و فنی است كه دركل (نظام) به تخصیص نامتناسب منابع به واحدهای اطلاع‌رسانی علمی وفنی، ضعف امكانات و كم توجهی به حرفه اطلاع‌رسانی و غیره منجر گردیده است.

●آموزش

انتقال موثر اطلاعات، مستلزم آن است كه كلیه دست اندركاران برای ایفاء كل نقششان آموزش و مهارتهای لازم را دارا باشند. كمبود متخصصان اطلاع‌رسانی واجد شرایط به ویژه متخصصان موضوعی با سابقه تحصیلات در علوم، مانع عمده ای در جهت توسعه خدمات و فعالیتهای اطلاع‌رسانی است. در كشور ما درحال حاضر، محسوسترین مشكل در كتابخانه‌ها و مراكز اطلاعاتی، كمبود نیروی انسانی متخصص و آموزش دیده است.مسئله دیگری كه ناچاریم زیر عنوان همین مطلب به آن اشاره كنیم، آموزش استفاده كنندگان است. انتقال موثر یا به عبارتی مصرف صحیح اطلاعات، الزاماً نیازمند استفاده‌كنندگانی است كه قادر به بهره‌گیری از وسایل و روشهای جدید برای رفع نیازهای اطلاعاتیشان باشند. اصولاً نیاز به آموزش استفاده‌كنندگان از آنجا ناشی می‌شود كه اغلب استفاده‌كنندگان یا از خدمات اطلاعاتی موجود آگاه نیستند، یا چگونگی استفاده از این خدمات را نمی‌دانند و لذا غالباً از آنها استفاده نمی‌كنند. تقاضای كم برای اطلاعات نیز، در نتیجه فقدان آگاهی در مورد وجود خدمات و چگونگی استفاده از آنهاست و همانطور كه اشاره شد، آموزش استفاده‌كنندگان با همه اهمیت آن، دركشور ما یا وجود ندارد و یا اگر هست بسیار محدود و بیشتر، به علایق شخصی استفاده‌كنندگان بستگی دارد.

---