رویکرد تازه در سینمای دفاع مقدس

«جنگ» جدای از یک پدیده سیاسی نظامی، واجد عناصر دراماتیکی است که همواره به دستمایه‌ای برای هنرمندان بویژه در عرصه ادبیات و سینما بدل شده و آثار ارزشمندی در این حوزه خلق کرده …

«جنگ» جدای از یک پدیده سیاسی نظامی، واجد عناصر دراماتیکی است که همواره به دستمایه‌ای برای هنرمندان بویژه در عرصه ادبیات و سینما بدل شده و آثار ارزشمندی در این حوزه خلق کرده است.

«اتوبوس شب» کیومرث پوراحمد نمونه موفقی از این معناست که اتفاقا از هر ۲ حوزه ادبیات و سینما در حوزه جنگ بهره گرفته و به آفرینشی زیباشناختی دست یافته است.

اما در این ژانر سینمایی، وجوه حماسی و ارزشی آن پررنگ تر از مثلاً وجوه تراژیک، عاشقانه یا حتی طنز بود، البته سینما نیز مثل هر پدیده اجتماعی دیگر تحت هژمونی گفتمان زمانه خویش است و اتوریته آن در جهان رسانه‌ای شده امروز البته حساسیت‌ها را نسبت به آن بیشتر می‌کرد و شاید این یک اتفاق طبیعی است که از آن گریزی نبود اما تا سال‌ها پس از جنگ و حتی اکنون نیز گویی قرائتی غیرحماسی و ایدئولوژیک داشتن به مفهوم جنگ قابل تحمل نبود و خط قرمزها در این حوزه آنقدر پررنگ بود که حتی کارگردان‌های جنگ مثل حاتمی‌کیا و مرحوم ملاقلی پور را نیز با چالش‌های جدی مواجه کرد، چنانچه رسول ملاقلی‌پور از ساختن فیلم جنگی صرف نظر کرد و حاتمی‌کیا نیز از تحمیل تفسیر حماسی بر قرائت تراژیک خود از جنگ سخن گفت.

به هر حال، سنخیت و آمیختگی مفهوم و مصادیق جنگ با سیاست و مصلحت و باورها، کار هنری در حوزه جنگ را در نسبت با حوزه‌های دیگر با دشواری‌های بیشتری مواجه می‌کرد و فاصله گرفتن جامعه از فضای جنگی و حال و هوای دوران جنگ فرصت تازه را برای تجربه‌های نو و خلاقانه در این ژانر سینمایی محدود کرد اما در جشنواره بیست و نهم شاهد نگاهی دوباره و دیگرگونه به این مقوله بودیم که البته بخش عمده‌ای از آن به تغییرات فرهنگی ناشی از تحولات سیاسی مربوط می‌شد، اما بخش دیگری از این تازگی به برخی کارگردان‌های صاحب نام مثل کیومرث پوراحمد و خسرو سینایی به سینمای دفاع مقدس برمی گشت.

اما جنگ، مفهوم یا تجربه‌ای است که مفاهیم و گزاره‌های متضادی را در خود پرورش می‌دهد و گاه به ضدخویش بدل می‌شود یعنی ما می‌توانیم با سینمایی از جنگ مواجه شویم که اتفاقا علیه جنگ موضع گرفته باشد.

موضوعی که به دلیل آمیختگی مفاهیم ارزشی با جنگ ۸ ساله ما فیلمسازی حوزه جنگ را به میدان مین تبدیل کرده که افراد بسیاری را زخمی و از میدان به در کرده است.

گویی نقاط خطرخیز نه فقط در جنگ که در بازنمایی و تصویر جنگ نیز وجود دارد، اما همزمان با تحولات فرهنگی - سیاسی در جامعه و پذیرش نسبی تکثر و قرائت‌های مختلف از پدیده‌های انسانی اینک نشانه‌هایی از این پلورالیسم معرفتی در حوزه سینمای جنگ نیز دیده می‌شود و بتدریج شاهد روایت‌های تازه از سینمای دفاع مقدس هستیم.

روایت‌هایی که قرار نیست بر اساس کلیشه مرسوم دوقطبی، کاراکترهای خویش را در ۲ طیف متضاد خوب و بد ترسیم کند و نگاهی سیاه و سفید به آنها داشته باشد. نگاهی که دیگر تصویر صرفا آرمانی از سربازانی خودی و تعریفی ابلهانه و ضعیف از دشمن ارائه نمی‌دهد و فراتر از اینها به مناسبات انسانی و زیباشناختی موجود در پدیده زشت جنگ توجه کرده و بیش از آن که مروج جنگ طلبی و روحیه اکشن باشد، به لطایف انسانی نهفته در آن و صلح می‌پردازد.

سید رضا صائمی‌