سه سال اول زندگی زمان طلایی رشد مغزی کودک

شاید تعداد والدینی که بلافاصله پس از تولد نوزادشان اهمیتی به کارت پایش رشد او نمی دهند, انگشت شمار باشد

شاید تعداد والدینی که بلافاصله پس از تولد نوزادشان اهمیتی به کارت پایش رشد او نمی‌دهند، انگشت‌شمار باشد. همه با دقت روند تکامل، رشد قد و وزن کودک را پیگیری می‌کنند اما متاسفانه کم‌اند پدرومادرهایی که به رشد و تکامل روانی کودک اهمیت دهند در حالی که هرگز فرصت جبران این عقب‌ماندگی نخواهدبود. البته شاید خرده‌گرفتن به پدرومادرها هم درست نباشد چون اطلاع‌رسانی در این زمینه خیلی کم بوده است. پیشرفت‌های چشمگیری که در زمینه کاهش مرگ‌ومیر و سوءتغذیه کودکان به‌دست آمده، مرهون دانشی است که در اختیار والدین، پزشکان و کادر درمانی قرار گرفته اما این اتفاق در حوزه تکامل عصبی- روانی کودکان کمتر افتاده است. در «فرزندپروری» این هفته به قصد ارتقای دانش والدین در این زمینه، با دکتر میترا حکیم‌شوشتری، صحبت کردیم و متوجه همزمانی جالبی شدیم. ایشان دبیر علمی و اجرایی «همایش اختلال‌های عصبی تکاملی» نیز هستند که قرار است ۱۷ و ۱۸ دی ماه برگزار شود. با ما همراه باشید تا به اطلاعات گرانبهایی در این زمینه دست یابیم.

سلامت: چرا با اینکه همه می‌دانند بیشترین رشد مغزی بچه‌ها در ۳ سال اول زندگی است و هرگونه اختلالی در رشد و تکامل مغز می‌تواند به قیمت کم‌توانی ذهنی آنها تمام شود، پایش رشد روانی نداریم؟

قرار بوده در نمودارهای پایش رشد مبحث تکامل و پایش رشد روانی بچه‌ هم گنجانده و به خانه‌های سلامت ابلاغ شود تا شیرخواران طبق این راهنمای ادغام‌یافته تحت مراقبت قرار گیرند اما هنوز این نمودارها وارد برنامه نشده و هنوز هم به رشد بچه بیش از تکامل او که اتفاقا جبرانش ممکن نیست، پرداخته می‌شود. تنها مورد مهمی که در پایش رشد مورد توجه است و بحث تکامل را هم پوشش می‌دهد، رشد مناسب دور سر بچه است. محور مهم دیگر، رشد کلامی کودک است اما باید قبل از حرف زدن، درک و شناخت کودک کامل شده باشد و بتواند ارتباط موثر با محیط برقرار کند اما اینقدر که به حرکت کودک بها داده می‌شود، به توجه او به محیط و شناخت او از خودش نمی‌پردازیم. طیف وسیعی از متخصصان از اختلال‌های عصبی تکامل بی‌اطلاع‌اند بنابراین معمولا با تشخیص دیرهنگام این مشکلات، فرصت بهبود کامل و زمان طلایی رشد مغزی کودک از دست می‌رود.

سلامت: مواردی هم داریم که خود والدین با ناآگاهی باعث کم‌توانی ذهنی بچه شوند؟

بله، مثلا تشخیص دیرهنگام کم‌کاری تیرویید و فنیل‌کتونوریا تاثیر مستقیم روی بهره هوشی دارد. همه بچه‌ها در بدوتولد از نظر کم‌کاری تیرویید و فنیل‌کتونوریا بررسی می‌شوند ولی گاهی عدد به دست آمده حالت مرزی دارد و می‌گویند بچه مشکوک است و از والدین می‌خواهند بچه را در تاریخ مشخصی برای آزمایش مجدد بیاورند اما کم نیستند والدینی که این کار را انجام نمی‌دهند و می‌گویند ما فکر کردیم این پزشکان قصد دارند بیمار برای هم بفرستند و بچه ما بازیچه این مراودات دوستانه است! نتیجه اینکه بچه ۵/۱ساله‌ای را می‌آورند که راه نمی‌رود و حرف نمی‌زند و بعد از کلی بررسی می‌فهمند همان شک به کم‌کاری تیرویید درست بوده و بچه یک سال و نیم طلایی از رشد مغزش را از دست داده و هرگز فرصت جبران نیست. در مورد بچه‌های مبتلا به فنیل‌کتونوریا و زردی هم همین‌طور. والدین ناراحت می‌شوند که از نوزاد ناتوانشان روزی ۲ بار خون می‌گیرند و به خاطر زردی بستری شده، او را می‌برند تا به درمان خانگی بپردازند و نمی‌دانند این کار چه آسیبی به مغز کودک می‌زند.

سلامت: پس اینکه می‌گویند گاهی علت کم‌توانی ذهنی بچه‌ها معلوم نمی‌شود، همین است؟

بله، بیشتر کم‌توانی‌های ذهنی از نوع خفیف است و متاسفانه در ۸۵درصد موارد هم دلیل واضحی نمی‌توان برای آن پیدا کرد. این موضوع هم خیلی آزاردهنده است که پدرومادری با انواع اسکن و آزمایش‌های مختلف که همه نشان می‌دهد فرزندشان سالم است، مراجعه می‌کنند و می‌گویند نمی‌دانیم چرا دیرآموز است و بهره هوشی پایینی دارد. اگر پله‌پله همزمان با رشد، روند تکامل مغز هم بررسی می‌شد، مشکل و اختلال بچه زود تشخیص داده می‌شد و تحت‌درمان قرار می‌گرفت. متاسفانه به دلیل همین ناآگاهی‌ها از مشکل غفلت می‌شود یا وقتی متوجه آن می‌شوند که فرصت رشد مغزی (یعنی ۳ سال اول) تمام شده است.

سلامت: از بین مراحل تکاملی کدام رویدادها از همه مهم‌تر است و والدین و پزشکان از آن غفلت می‌کنند؟

سعی می‌کنم در اولین فرصت نمودارهای تکاملی را از طریق «سلامت» در اختیار والدین بگذارم چون بسیار مفصل‌‌اند ولی اینکه بچه

۹ ماهه هویت خود را بشناسند و به اسم خود واکنش نشان دهد، مهم است.

یک شیرخوار از نظر مهارت‌های حرکتی آشکار (بالا گرفتن سر، ایستادن و...) و مهارت‌های حرکتی ظریف (گرفتن جغجغه، برداشتن مکعب و...) از نظر مهارت‌های شناختی، ارتباطی و کلامی، رشد هیجانی و اجتماعی باید درست سر موقع از نظر کسب مهارت بررسی شود. تعامل کودک با مادرش هم واقعا اهمیت دارد و اینکه در هر سن چه رفتاری دارد.

سلامت: مادران باید به چه مواردی توجه کنند؟

از تولد تا یک ماهگی بچه باید به صدا و چهره مادر توجه کند. ۳-۱ ماهگی غان و غون کند و به مادر خیره شود. ۴ ماهگی خنده اجتماعی داشته باشد. در ۶-۴ ماهگی مادر را به بقیه مراقب‌ها ترجیح دهد و با صدای او آرام شود. در ۹-۷ ماهگی مادر را کاملا متمایز کند و در محل غریبه واکنش نشان دهد و اضطراب غریبه پیدا کند. باید در ۱۰ ماهگی چهاردست و پا به سمت مادر برود و بعد در یک سالگی راه برود و مادر را جستجو کند و پاسخ به کلام مادر و تقلید صدای او را شروع کند. در ۲۴-۱۶ ماهگی با زبان مخصوص خود و کلماتی که بلد است، با مادر ارتباط برقرار کند و کم‌کم غریبه‌ها را در حضور مادر پذیرا شود. در سال سوم (یعنی ۲۴ تا ۳۶ ماه) هم باید پایان اضطراب غریبگی باشد و پدیده ثابت‌ شیء در او شکل گیرد (ندیدن یک چیز یا ندیدن مادر به معنی از بین رفتن آن نیست و به معنی خارج شدن آن از حوزه دیدش است) و موقعیت‌های مختلف را بهتر تحمل کند.

الهه رضاییان