بازیافت خودرو حلقه تكمیل كننده

صنعت خودرو به عنوان بزرگترین صنعت جهان دارای اهمیت و ابعاد گوناگونی است خودرو به عنوان مهمترین محصول این صنعت از چنان اهمیتی برخوردار است كه صادرات, درآمدهای ارزی, صنایع وابسته و پایین دستی و تعمیر و نگهداری آن هر یك جای بحث و بررسی دارد

صنعت خودرو به عنوان بزرگترین صنعت جهان دارای اهمیت و ابعاد گوناگونی است. خودرو به عنوان مهمترین محصول این صنعت از چنان اهمیتی برخوردار است كه صادرات، درآمدهای ارزی، صنایع وابسته و پایین دستی و تعمیر و نگهداری آن هر یك جای بحث و بررسی دارد. سالانه میلیون‌ها دستگاه انواع خودرو در نقاط مختلف دنیا تولید و به بازارهای مصرف عرضه می‌شود. جهان صنعتی به ویژه امریكای شمالی، اروپای غربی و شرق آسیا به عنوان پیشتازان تولید، درصدر فعالان این صنعت جلب نظر می‌كنند.

با توجه به ابعاد این صنعت می‌توان استنباط كرد كه صنعت بازیافت نیز به همین اندازه گسترده و مهم است. براساس آمار منتشر شده، سالانه حدود ۱۱ میلیون دستگاه انواع خودرو در سراسر جهان جمع‌آوری و بازیافت می‌شود. آهن قراضه حاصل از این فرایند بالغ بر ۴۰ درصد از كل آهن قراضه مورد نیاز صنایع ذوب آهن را در اقصا نقاط جهان تأمین می‌كند. به بیان دیگر، هر خودروی فرسوده و خارج از رده به صورت بالقوه می‌تواند در ذوب آهن و مراكز آهن‌گدازی مصرف شود.

●صنعت بازیافت

پس از پایان عمر مفید انواع خودروهای سبك و سنگین و جایگزینی با محصولات جدید، منطقی‌ترین روش، جمع‌آوری و بازیافت این خودروهاست. این كار علاوه بر منافع اقتصادی و صنعتی، به حفظ محیط زیست نیز كمك می‌كند. به عنوان نمونه حدود ۷ هزار مركز اسقاط و بازیافت خودروهای فرسوده در سراسر خاك ایالات متحده امریكا فعالیت می‌كنند كه موجب اشتغال بیش از ۴۰ هزار نفر شده است. این صنعت یكی از مهمترین منابع تأمین مواد اولیه برای صنایع فولادسازی است و ارزش افزوده آهن قراضه حاصل از خودروهای فرسوده به مراتب بیشتر از مصرف سنگ آهن است. به همین دلیل فولاد تولید شده از منبع خودروهای فرسوده به مراتب ارزانتر از فولاد حاصل از تبدیل سنگ آهن است.

براساس یك تحقیق علمی، در كارخانه‌های ذوب آهنی كه به جای سنگ آهن با سولفور بالا از آهن قراضه كم سولفور استفاده می‌شود، آلودگی هوا تا ۸۶ درصد و آلودگی آب تا ۷۶ درصد كاهش می‌یابد. گروهی از كارشناسان امریكایی با بررسی این موضوع دریافته‌اند كه آلودگی استفاده از آهن قراضه خودروهای فرسوده بسیار كم است. به همین دلیل توصیه می‌شود این روش بیشتر مورد استفاده قرار گیرد.

كارخانه‌ها و مراكز اسقاط و بازیافت از نظر حجم و اندازه می‌توانند اشكال گوناگونی داشته باشند؛ گروهی در حد كارگاه‌های كوچك با ظرفیت پایین و گروهی به عنوان كارخانه‌های مجهز و مكانیزه فعالیت می‌كنند. در برخی از این مراكز كه از امكانات خوبی برخوردارند، چند مرحله در یك مكان انجام می‌گیرد اما در مراكز كوچك، تنها بخشی از فرایند بازیافت در یك مكان واحد صورت می‌پذیرد.

به هر حال لازم است هر یك از فرایندها و مراحل بازیافت به صورت جداگانه مورد بررسی قرار گیرد تا ابعاد واقعی آن مشخص شود.

در فرایند بازیافت خودروهای فرسوده چند عملیات با توالی خاصی صورت می‌گیرد كه عبارتند از:

۱. جمع‌آوری و انباشت خودروها در پاركینگ‌های ویژه

۲. اوراق كردن خودروهای فرسوده

۳. برش بدنه (در مراكزی كه امكانات پرس ندارند)

۴. پرس آهن قراضه‌های بدنه خودرو (خرد كردن)

۵. خرد و آسیاب كردن فلزات

۶. تفكیك مواد مصرفی مورد استفاده در بدنه و داخل خودرو

هر یك از مراحل ششگانه فوق شامل عملیات خاصی است كه به صورت مختصر بیان می‌شود.

(۱) در مرحله جمع‌آوری و انباشت خودروها، رعایت عمر مفید خودرو و اقدامات قانونی و انتظامی به عنوان نخستین گام صورت می‌گیرد. سپس خودروهای مورد نظر در جایی كه بیشتر به گورستان خودرو شباهت دارد، جمع‌آوری می‌شوند. در اصطلاح بازیافت به این مركز زباله‌دان یا Junkyard گفته می‌شود. این محوطه می‌تواند سرپوشیده یا روباز باشد و گاه مساحت آن به چند هكتار می‌رسد. در انتخاب محل انباشت و نگهداری خودروهای فرسوده باید به نكات زیر توجه شود:

۱. زیرسازی پاركینگ كه بهتر است از بتن یا آسفالت باشد تا هنگام بارندگی، مواد شسته شده از خودروها به خاك نفوذ نكند.

۲. ایجاد آب‌رو و جوی آب در محوطه برای هدایت آب باران به فاضلاب.

۳. پرهیز از اوراق خودروها در محوطه‌های خاكی، چمن یا سنگلاح به دلیل احتمال نفوذ مواد سوختی و روغن به زمین

(۲) اوراق خودروهای فرسوده مطابق ضوابط و شرایط ویژه‌ای صورت می‌گیرد. در این مرحله ابتدا باید مواد سوختی، روغن و آب باتری خودروها جدا شود. سپس مواد جدا شده را به تصفیه خانه ویژه‌ای منتقل می‌كنند و پس از آن، قطعات مختلف خودرو از یكدیگر جدا می‌شود. در این مرحله تمام بخش‌های داخلی و خارجی از بدنه اصلی جدا می‌شود تا علاوه بر تفكیك مواد، فقط اسكلتی از بدنه خودرو باقی بماند كه جنس آن از فلز است. پس از جداسازی قطعات می‌توان آنها را بنا به وضعیت و كیفیت مجدداً فروخت یا بازیافت كرد.

نمونه بارز این مثال را می‌توان در بازار اوراقچی‌های میدان شوش تهران مشاهده كرد. آن بخش از قطعات كه قابل استفاده است، به قیمت ارزانتر از بازار به مشتریان خاص فروخته می‌شود. حتی برخی قطعات نایاب را نیز می‌توان در میان قطعات اوراق شده پیدا كرد. سایر قطعات پلاستیكی و شیشه‌ای خودروهای فرسوده را می‌توان به راحتی بازیافت كرد. این مواد در تولید قطعات و لوازم یدكی خودروهای جدید كاربرد دارند.

در مرحله سوم از اوراق كردن خودرو، قسمت‌های مختلف موتور، دیفرانسیل، جعبه دنده و محورهای آن جدا می‌شود. این مرحله در واقع آخرین گام پیش از ارسال بدنه خودرو به قسمت برش یا پرس است.

(۳) پس از آن كه تمام قطعات و اجزای خودرو جدا شد،‌ نوبت به برش بدنه خودرو می‌رسد. برخی از مراكز بازیافت فاقد تجهیزات خرد كردن و آسیاب كردن خودرو هستند. به همین دلیل بدنه خودروهای اسقاط شده برش داده می‌شود تا به قطعات كوچكتر و قابل حمل تبدیل شود. پس از آن قطعات فلزی به ذوب آهن و سایر قطعات به تأسیسات بازیافت منتقل می‌شود.

(۴) در مرحله چهارم، بدنه خودرو خرد می‌شود. این مرحله در واقع آخرین مرحله اجرایی است. در این مرحله، عواید اقتصادی و منافع حاصل از بازیافت خودروهای فرسوده نمایان می‌شود. به عبارت دیگر، تا اینجای كار مقدمه‌ای برای رسیدن به منافع اقتصادی بود و از این مرحله به بعد، سود مورد نظر حاصل می‌شود. اجزای فلزی و غیرفلزی از یكدیگر جدا می‌شوند. پس از پرس كردن بخش‌های یادشده، بسته‌های پرس شده تحویل دستگاه‌های خردكن و آسیاب می‌شود. حدود ۲۵ درصد از وزن كل یك خودروی اسقاط شده به قطعات غیرفلزی آن اختصاص دارد كه برای بازیافت و تبدیل به قطعاتی مانند سپر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

●اهداف كلان بازیافت

كارشناسان، اهداف گوناگونی را برای بازیافت خودروهای فرسوده متصور شده‌اند كه هر یك دارای منافع و مصالح ویژه‌ای است. علاوه بر تجدید ساختار ناوگان حمل و نقل و رونق اقتصادی، می‌توان به موارد ذیل به عنوان مهمترین اهداف بازیافت اشاره كرد:

۱. ایجاد امكان بازیافت یا استفاده مجدد از ۸۰ درصد از كل وزن خودرو تا پایان سال ۲۰۰۶

۲. تبدیل ۸۵ درصد از وزن كل خودروهای فرسوده به قطعات و خودروهای جدید

۳. طراحی خودروهای جدید با قابلیت بازیافت تا میزان ۸۵ درصد

۴. ایجاد قابلیت تبدیل ۹۵ درصد از خودروهای فرسوده به خودرو یا قطعات نو

۵. استفاده هرچه بیشتر از مواد دورریختنی و صرفه‌جویی در مواد خام

۶. جلوگیری از مصرف مواد خام و ایجاد ارزش افزوده

۷. حفاظت از محیط زیست

۸. ایجاد اشتغال

۹. توسعه فناوری بازیافت

۱۰. جمع‌آوری خودروهای آلاینده و كاهش هزینه‌های مصرفی

●موانع موجود در مسیر بازیافت

بازیافت خودروهای فرسوده نیز مانند هر صنعت دیگری دارای موانع، مزایا و اهداف خاص خود است. در یك جمع‌بندی كلی می‌توان موانع موجود بر سر راه این صنعت را به سه بخش فنی، اقتصادی و سیاسی تقسیم كرد كه هر یك دارای عناوین و شاخه‌های فرعی هستند.

الف) موانع فنی:

۱. تفكیك قطعات بازیافتی، دشوار و پرهزینه است.

۲. نوع تفكیك زباله‌های خودرویی نقش مهمی در كیفیت و تركیب ساختار قطعات یا خودروهای نو و بازیافتی ایفا می‌كند.

۳. شناسایی و تفكیك قطعات فلزی، غیرفلزی و پلیمری اهمیت فراوانی در فرایند بازیافت دارد.

۴. در بسیاری از كشورهای جهان تأسیسات مناسب این صنعت در مقیاس منطقی وجود ندارد.

ب) موانع اقتصادی:

۱. درجه خلوص و كیفیت نهایی مواد بازیافتی تأثیر مهمی در قیمت و ارزش افزوده آن دارد.

۲. هزینه ارتقای خلوص و خالص سازی مواد بازیافتی در مقایسه با تقاضای بازار نامتعادل است.

۳. هزینه تفكیك مواد بازیافتی و قیمت آن در بازار همخوانی ندارد.

۴. فناوری و تجهیزات این صنعت گران است.

ج) موانع سیاسی:

۱. تولید گازهای زیان آور و آلودگی محیط زیست و اعتراض مجامع و گروه‌های بین‌المللی

۲. عدم تمایل دولت‌ها به تحمیل هزینه‌های بازیافت به مصرف كننده (در خصوص خودروهای وارداتی)

در كنار این موانع باید به مزیت‌های اقتصادی آن نیز اشاره شود. با توجه به افزایش قیمت جهانی نفت و فولاد، در صورت استفاده از این صنعت مبالغ زیادی صرفه‌جویی خواهد شد.

●هزینه‌های بازیافت

صنعت بازیافت مثل هر صنعت دیگری زیرساخت‌ها و هزینه‌های خاص خود را می‌طلبد. همان گونه كه پیشتر نیز بیان شد، عملیات بازیافت خودروهای فرسوده طی چند مرحله انجام می‌شود كه مرحله خرد كردن و آسیاب كردن قطعات، آغاز فصل اقتصادی آن است. سازمان همكاری اقتصادی و توسعه (OECD) در یك بررسی و تحقیق اقتصادی به این نتیجه رسیده است كه هزینه خرد كردن و آسیاب خودروهای فرسوده در كشورهای مختلف متفاوت است. این فرایند بیش از هر چیز به عواملی مانند فعالیت‌های صنعتی و اقتصاد كشورها بستگی دارد.

براساس یك پژوهش صنعتی ـ اقتصادی، كشورهای منتخب به گروه كشورهای عضو اتحادیه اروپایی، كشورهای اروپای شرقی و كشورهای غیراروپایی تقسیم شده‌اند. بر این مبنا، هزینه خرد كردن خودروهای فرسوده در آلمان دوبرابر بیشتر از انگلستان است؛ به همین دلیل خودروهای ساخت آلمان پاكتر و محكمتر ساخته می‌شوند، بنابراین صنعت خودرو در اقتصاد آلمان نقش مهمتری دارد.

علاوه بر هزینه‌های یادشده سایر مراحل بازیافت نیز هزینه‌بر است كه درجمع اعداد قابل توجهی به دست می‌آید اما رقم نهایی در مقایسه با منافع این صنعت بسیار باصرفه و اقتصادی به نظر می‌رسد. منطقی است كه كشورهایی نظیر ایران با سرمایه‌گذاری مناسب، به ایجاد زیرساخت‌های لازم برای صنعت بازیافت خودرو اقدام كنند.

●رویكرد زیست محیطی

یكی از ویژگی‌های صنعت خودرو، آلایندگی آن است. تمام خودروهای در حال تردد ـ اعم از نو یا فرسوده ـ به نوعی باعث آلودگی محیط زیست می‌شوند. این آلودگی بنا به نوع خودرو شاید كم یا زیاد باشد اما در نفس آن هیچ تردیدی وجود ندارد. پس از اعلام فرسودگی، جمع‌آوری و اسقاط خودرو، حتی در مرحله بازیافت نیز آلایندگی‌های خاصی محیط زیست را تهدید می‌كند. در هر یك از مراحل فرایند بازیافت كه پیش از این شرح آن آمد، جریانی از مواد آلاینده به صورت بالقوه آب، خاك و هوا را آلوده می‌كند. این نوع آلودگی به حدی است كه علاوه بر مركز بازیافت، مناطق اطراف آن را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد. كارشناسان حفاظت از محیط زیست در یك تقسیم‌بندی كلی خاك و آب را مهمترین نقاط آسیب پذیر معرفی كرده‌اند.

الف) آلودگی خاك

از جمله عواملی كه در مراكز بازیافت باعث آلودگی خاك می‌شوند، هیدروكربن‌های نفتی، روغن موتور، گریس، آب باتری، بنزین، ضدیخ، ضدجوش، انواع روغن هیدرولیك، واسگازین و گازوئیل است. همچنین فلزاتی مانند آلومینیم، كادمیم، كروم، سرب و نیكل كه در انواع وسایل نقلیه موتوری استفاده می‌شوند؛ از جمله عوامل آلودگی خاك به حساب می‌آیند. مطابق بررسی محققان، تمام خودروهایی كه پیش از سال ۱۹۹۳م (۱۳۷۲ شمسی) تولید شده‌اند، به دلیل استفاده از ماده كلروفلوروكربن یا CFC در سامانه كولر آنها به شدت به خاك آسیب می‌رسانند. البته نباید از آلایندگی‌ مواد آزبست كه در لنت ترمز خودروهای قدیمی به كار رفته است، غافل بود زیرا این ماده نیز بسیار آلاینده است.

تهیه و تنظیم: محمدرضا خدرلو / [e-mail]

منابع: انستیتو فناوری ماساچوست / اتحادیه كارخانه‌های بازیافت خودروی نیویورك / بی‌بی‌سی / OECD / فراكسیون سوسیالیست‌های پارلمان اروپا / انجمن پلاستیك امریكا

---