یلدا، شبِ زایش مهر

شب یلدا یا آیین زایش مهر، درازترین شب سال و شب زادن دوباره خورشید و آغاز فصل زمستان است که یادگاری هفت هزار ساله و ارزشمند از نیاکان فرهیخته ما به شمار می‌آید. ایرانیانی که هزاران …

شب یلدا یا آیین زایش مهر، درازترین شب سال و شب زادن دوباره خورشید و آغاز فصل زمستان است که یادگاری هفت هزار ساله و ارزشمند از نیاکان فرهیخته ما به شمار می‌آید. ایرانیانی که هزاران سال پیش دریافتند که گاهشماری بر پایه ماه نمی‌تواند گاهشماری درستی باشد، به پژوهش درباره حرکت خورشید پرداختند و گاهشماری خود را بر پایه آن قرار دادند.

ایشان حرکت خورشید را در برج‌های آسمان اندازه‌گیری کردند و برای هر برجی نام خاصی گذاشتند. آنها دریافتند هنگامی که برآمدن خورشید با برآمدن برج «بره» در یک زمان باشد، بهار است و دریافتند که در ابتدای پاییز و بهار، روز و شب برابر است و در ابتدای تابستان روز بلندتر از شب است.

ایرانیان باستان گاهشماری خود را بر اساس چله (چهل روز) تقسیم کردند و نُه چله (ماه) داشتند.

می‌دانیم که در فرهنگ ایرانیان عدد چهل مانند عدد هفت و دوازده قداست خاصی دارد. امروزه برخی به اشتباه بر این گمانند که مراسم شب چله برای رفع نحوست بلندترین شب سال برگزار می‌شود، اما در باورهای کهن ایرانی هیچ روز و شبی، نحس شناخته نمی‌شد و شب چله، همچون بسیاری از آیین‌های دیگر ایرانی، ریشه در رویدادی کیهانی دارد.

در گاهشماری ایرانی که دقیق ترین ِگاهشماری ها و سازگارترین ِآنها با تقویم طبیعی است، همواره و در همه سال‌ها، شب چله و انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سی‌ام آذر و بامداد یکم دی است.

شب چله در آیین مهر

شب چله زاد روز «ایزد مهر» یا میترا است. نخستین روز زمستان به نام «خوره روز» (خورشید روز)، روز تولد مهر و نخستین روز سال نو به شمار می‌آمده است و امروزه کارکرد خود را در تقویم میلادی که ادامه گاهشماری میترایی است و حدود چهار سده پس از مبدا میلادی به وجود آمده است، ادامه می‌دهد. کیش مهر (میتراییسم) تأثیرگذارترین آیینی است که پس از مهاجرت آریاییان در زمان فریدون به اروپای کنونی رفت و ردپای آن را در همه ادیان جهان می‌توان مشاهده کرد.

کلمه یلـــدا واژه ای سریانی و به معنای تولد یا میلاد است. در برخی منابع آمده است که پس از مسیحی شدن رومیان، چهارصد سال پس از تولد عیسی مسیح، کلیسا جشن تولد مهر را به عنــــوان زادروز عیسی(ع) پذیرفت، زیرا زمان دقیق تولد وی معلوم نبود. در واقـــع یلدا یک جشن آریایی است و پیـــروان میتراییســم آن را از هزاران سال پیش در ایران برگـــزار می‌کرده اند. وقتی میتراییسم از تمدن ایران باستان به سایر جهان منتقل شد، در روم و بسیاری از کشورهای اروپایی روز ۲۱ دسامبـــر به عنوان تولد میترا پاس داشته می شد، ولی پس از قرن چهــــارم میلادی در پی اشتباه محاسباتی، ایتــن روز بــه ۲۵ دســـامبر انتقال یافت و از سوی مسیحیان به عنـــوان روز کریسمس گرامــی داشته شد. از این روست که تا امـــروز بابانوئل با لباس و کلاه ظاهر می‌شود و درخت سرو و ستاره بالای آن هم یادگاری از کیش مهر و فرهنگ ایرانی است. جالب اینجاست که نام نخستین ماه سال در تقویم سیستانی نیز «کریست» بوده است.

منسوب داشتن میلاد به میلاد مسیح، به قرون متأخرتر باز می‌گردد و پیش از آن، آنگونه که ابوریحان بیرونی در «»آثارالباقیه« نقل کرده است، منظور از میلاد، میلاد مهر یا خورشید است. نامگذاری نخستین ماه زمستان و سال نو با نام «دی» به معنای دادار خداوند از همان باورهای میترایی سرچشمه می‌گیرد.

نخستین روز زمستان در نزد پیروان مزدک سخت گرامی و بزرگ دانسته می‌شد و از آن با نام «خرم روز» یاد می‌کرده و آیین‌هایی ویژه داشته‌اند. این مراسم و نیز سالشماری آغاز زمستانی هنوز در میــــان برخی اقوام دیده می‌شود که نمونه آن تقویم محلی پامیر و بدخشان (در شمال افغانستان و جنوب تاجیکستان) است.

همچنین در تقویم کهن ارمنیان نیز از نخستین ماه سال نو با نام «ناواسارد» یاد شده که با واژه اوستایی «نوسرذه» به معنای «سال نو» در پیوند است.

آیین های برگزاری شب چله

ایرانیان همواره شیفته شادی بوده‌اند و این جشن‌ها را با روشنایی و نور می‌آراستند. آنها خورشید را نماد نیکی می‌دانستند و در آیین هایشان آن را ستایش می‌کردند. در درازترین و تیره ترین شب سال، ستایش خورشید نماد دیگری می‌یابد. مردمان سرزمین ایران با بیدار ماندن، طلوع خورشید و سپیده دم را انتظار می‌کشند تا خود شاهد دمیدن خورشید باشند و آن را ستایش کنند.

در گذشته، آیین‌هایی در این هنگام برگزار می‌شد که یکی از آنها بیداری تا بـــامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بــود. آیینی که از لازمه‌های آن، حضور کهنســـالان و بزرگان خانـــواده، به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز بـــوده است و همچنین خوراکی‌هـــای فراوان برای بیـــداری درازمدت که همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند.

از جمله آیین های این شب می‌توان به دورهم نشینی، فراهم کردن تنقلات و آجیل (لرک) و میوه های خشک، قصه گویی، فال حافظ، فال کوزه، و شعرخوانی (بیتو خوانی) اشاره کرد.