پشت دیوار صفر و یک

رمزگشایی از دنیای سیستم های عامل

قطعات رایانه‌‌تان را کنار هم بچینید؛ یک پردازنده، یک هارد، به مقدار لازم رم، کارت گرافیک و یک مادربرد که تمام اجزای کلی را کنار هم نگه‌دارد و یک‌پاور یا منبع انرژی تا به تراشه‌های ریز و درشت‌تان جان ببخشد.

همین‌ها کافی است تا یک رایانه سر پا شود و نیازهای شبانه‌روزی شما را پاسخ دهد. دستگاه را به برق وصل کنید، یک نمایشگر برایش دست‌و‌پا کنید و سراغ موس و کیبوردتان بروید تا کار را شروع کنید اما انگار هنوز یک چیز کم است؛ یک دریچه تا شما را به آنچه می‌خواهید، برساند؛ یک مترجم که دنیای صفر و یک را برایتان به واقعیت تبدیل کند. اینجاست که باید دست به دامن پدیده‌ای به نام سیستم‌عامل ‌شوید؛ یک سیستم یکپارچه برای مدیریت تمام اتفاقاتی که قرار است در رایانه شما بیفتد. در واقع با آمدن سیستم‌های عامل دنیای صفر‌و‌یک آزاد شد و از انحصار ابررایانه‌ها درآمد. رایانه‌های شخصی متولد و وارد زندگی روزمره ما شد؛ انقلابی که عصر جدیدی از کاربری رایانه‌ها را نوید داد. همین انقلاب، ما را بر آن داشت تا در یک گزارش، سری به پشت دیوار صفر ‌و ‌یک بزنیم و نگاهی داشته باشیم به تمام رمز‌آلودگی دنیای سیستم‌های عامل.

● قصه از کجا شروع شد؟

پیدایش رایانه‌ها به سال ۱۹۶۰ برمی‌گردد؛ زمانی که خبری از هیچ سیستم‌عاملی نبود و تمام برنامه‌های هر چند محدود آن، سال‌ها خود وظیفه مدیریت منابع را ایفا می‌کردند. اولین بار شرکت آی.بی.ام بود که ایده استفاده از سیستم‌عامل را در سرپروراند. این شرکت رایانه Ibm ۳۶۰ را به این ویژگی مجهز کرد و نام آن را OS‌/‌۳۶۰ گذاشت. این ابررایانه برای اولین بار از سیستم‌عاملی یکطرفه و تک‌کاره استفاده کرد. این شروع یک حرکت بزرگ بود.

سیستم‌های عامل‌ مختلفی برای رایانه‌‌های بزرگ و نیمه‌بزرگ نوشته و مفاهیم مختلفی به وسیله آنها تعریف شد. Time Sharing یکی از همین مفاهیم بود که پایه شکل‌گیری سیستم‌های عامل چندمنظوره را تشکیل داد و برای اولین بار امکان انجام چند کار همزمان برای رایانه‌ها را فراهم کرد. پیشرفت نسل‌های اولیه تا سال ۱۹۷۰ ادامه پیدا کرد تا آن‌که سیستم‌عامل Unix پا به این کارزار گذاشت. سیستم‌عاملی متفاوت برای رایانه‌های نیمه‌بزرگ نوشته شد. یونیکس ابتدا با زبان ابتدایی اسمبلی نوشته شد اما سال ۱۹۷۳ یک‌بار دیگر با زبان برنامه‌نویسی C ـ که مادر تمام سیستم‌های عامل‌ امروزی است ـ باز‌نویسی شد. این سیستم عامل راه را برای برنامه‌نویسان باز و مسیر جدیدی در فناوری و علوم رایانه ایجاد کرد. این تحول تا جایی پیش رفت که جرات ‌تولید کامپیوتر‌های خانگی را به تولید‌کنندگان داد. پس از آن میکرورایانه‌ها و کنسول‌های بازی پا به عرصه دنیای فناوری گذاشتند و رایانه وارد خانه‌های مردم شد.

● جدال نفسگیر آی.بی.ام و اپل

با تولید رایانه‌های خانگی، دو شرکت اپل و آی.بی.ام رقابت سختی را برای تسخیر بازار آغاز کردند. اپل که پروژه مکینتاش را از سال ۱۹۷۹ آغاز کرده بود، یک قدم از رقیب خود جلو‌تر بود و ابتدا محصول مشترک استیو‌جابز، فقید و یار همیشگی‌اش استیو وزنیاک توانست طرفداران زیادی را به خود جذب کند. اپل برای اولین‌بار مفهوم رابط کاربری را برای سیستم‌‌های عامل تعریف کرد و گرافیک و فونت را وارد رایانه‌ها کرد. لیزا و‌مکینتاش برای اولین‌بار زیبایی‌شناختی را وارد مفاهیم صفر‌و‌یکی کردند یعنی نقطه مقابل تجربه‌ای که ms‌/‌dos مایکروسافت و یونیکس برای کاربرانشان ایجاد می‌کردند اما از طرف دیگر آی.بی.ام ـ که به نوعی خالق اولین سیستم‌عامل بود ـ با سیاستی دیگر وارد بازار رایانه شد. محصولات و سیستم‌عامل آی.بی.ام برعکس اپل از قیمت مناسبی برخوردار بودند و مانند آنها منحصر به یک سخت‌افزار نبودند. همین دو خصیصه کافی بود تا بتواند اپل را از پیش‌روی خود بردارد و به محبوب‌ترین تولیدکننده رایانه‌های شخصی و سیستم‌عامل تبدیل شود. رکود اپل در رقابت با آی.بی.ام تا جایی پیش رفت که بنیانگذار اپل یعنی جابز راهی جز خروج از شرکت خود نیابد!

● تولد اولین پنجره

تا اواخر دهه ۸۰ میلادی سیستم‌‌های عامل نسل چهارم یا همان سیستم‌‌های عامل امروزی به حدی پیشرفت کرده بودند که آماده یک بلوغ دیگر باشند. اوایل دهه ۹۰ بود که شرکت مایکروسافت دست به تحول در ms‌/‌dos زد و پوسته گرافیک Windows ۳.۱ را معرفی کرد. این سیستم‌عامل پنجره‌ای جدید را برای کاربرانش باز کرد و خیلی زود توانست تعداد طرفدارانش را بیش از پیش کند. سال ۱۹۹۴ زمان رونمایی از دومین نسخه ویندوز مایکروسافت بود. windows ۹۵ از نسخه قبلی‌اش هم کاربر پسند‌تر بود و رابط کاربری آن را به یک محصول متفاوت تبدیل کرده بود. در همین زمان بود که اپل از مایکروسافت برای کپی‌برداری از سیستم عاملش شکایت کرد؛ اما راه به‌جایی نبرد. تولید محصولات متنوع و انحصاری بودن اپل، هزینه‌های سنگینی برای آنها به وجود آورد و این شرکت را تا مرز ورشکستگی پیش برد. اپل تصمیم گرفت از پردازنده‌های آی.بی.ام استفاده کند تا بتواند تنها رقیب خود را از سر راه بردارد. اپل احتیاج به یک سیستم عامل جدید داشت تا پردازنده جدید را پشتیبانی کند. شرکت نکست که مدیرعامل آن جابز بود، تنها مورد پیش روی اپل بود و جابز را برای نجات اپل، یک‌بار دیگر به این شرکت بازگرداند.

● آقای پنگوئن از سرزمین‌های آزاد

سال ۱۹۹۱ در کشور فنلاند یک دانشجو با نام لینوس بندیکتتور والدز با ایده‌ای که در سر داشت سراغ صاحبان پروژه گنو رفت که قصد داشتند نرم‌افزارهایی رایگان و البته با کیفیت برای تمام کاربران جهان تولید کنند. نتیجه پینود لینوس و گنو تولید سیستم‌عاملی متن‌باز با نام لینوکس بود. قیمت بالای محصولات اپل، محافظت شدید و غیر‌قابل دسترس بودن یونیکس و همچنین سیستم‌عامل وصله‌پینه‌ای و غیرقابل اعتماد ویندوز، قشر وسیعی از برنامه‌‌نویسان و طرفداران دنیای متن‌باز را به سمت لینوکس کشاند تا این سیستم عامل بتواند به سومین جایگاه محبوب‌ترین‌ها برسد. هم‌اکنون سیستم‌عامل لینوکس به صورت متن‌باز و کاملا رایگان برای کاربران دنیای دیجیتال وجود دارد و نسخه‌های مختلفی از آن مانند سوزه، فدورا، رد‌هت و البته محبوب‌ترین آن یعنی اوبونتو وجود دارد و دلخواه گیگ‌ها و برنامه‌نویسانی است که دوست دارند همه‌چیز را با دستان خودشان بسازند.‌

● رقابت تا حد مرگ

مکینتاش، پس از بازگشت سیر صعودی خود را دوباره شروع کرد، اما پدیده شرکت مایکروسافت یعنی ویندوز ۹۸ آن قدر خوب بود که توانست اختلاف این شرکت با اپل را بسیار بیش‌تر از قبل کند. ویندوز۹۸ به محبوب‌ترین سیستم‌عامل قرن تبدیل شد و توانست نزدیک به ۸۰ درصد رایانه‌ها را به تصرف خود در‌آورد. رابط کاربری زیبا، امکان استفاده آسان از شبکه، پشتیبانی از چند ‌رسانه‌ای با امکان پخش فیلم و موسیقی، محدودیت‌های کمتر در مدیریت فایل‌ها و حافظه جانبی نسبت به مکینتاش و همچنین تبلیغات خوب، معجزه بیل گیتس را به فاتح اول رایانه‌ها تبدیل کرد. همین استقبال باعث شد برنامه‌نویس‌ها و شرکت‌های تولید بازی، گرایش بیشتری برای تولید نرم‌افزار این سیستم‌عامل پیدا کنند. ویندوز‌های بعدی مانند me، NT و ۲۰۰۰ به هیچ وجه نتوانستند محبوبیت ۹۸ را تکرار کنند تا این که ویندوز بار دیگر دچار تحولی جدید شد و سیستم عامل ویندوز xp را وارد بازار کرد. در همین زمان اپل از مکینتاش به مک او‌. اس سفر و نسل گربه‌سانان را آغاز کرد. سخت‌افزاری با کیفیت بسیار بالا و اختصاصی در کنار سیستم‌عامل مک‌او.اس که هر کدام نام گربه‌ای را با خود یدک می‌کشیدند، توانست یک‌بار دیگر مایکروسافت را به چالش بکشد.

اپل یکی پس از دیگری گربه‌های جدیدی را وارد بازار می‌کرد و مایکروسافت هم پس از سال‌ها استفاده از xp و به‌روز‌رسانی‌های مختلف، در آخر ویندوز ویستا را با یک رابط کاربری جدید‌تر وارد بازار کرد، اما این تازه‌وارد به حدی انتقادها را از مایکروسافت بالا برد که غول نرم‌افزاری دنیا خیلی زود تصمیم گرفت ویندوز دیگری را با نام ویندوز۷ رونمایی کند اما با آمدن تلفن‌های هوشمند و تبلت‌ها و همچنین افزایش محبوبیت مک‌او‌.اس به پشتوانه محصولاتی مانند آی‌فون و آی‌پد ـ که کاربران را با اپل آشتی داد ـ مایکروسافت تصمیم گرفت بار دیگر دست به انقلاب اساسی بزند تا کاربران همیشه ناراضی‌اش را راضی نگه دارد. ویندوز۸ و رابط کاربری مترو همان تحولی بود که مایکروسافت برای ویندوز از آن سخن می‌گفت؛ محصولی متفاوت اما نه چندان قابل اعتماد که آینده آن هنوز در هاله‌ای از ابهام است. هم‌اکنون سه سیستم‌عامل مک‌او.‌اس، ویندوز و نسخه‌های مختلف لینوکس بیشترین طرفدار را بین سیستم‌های عامل‌ دارند و بتازگی سیستم‌عامل کروم گوگل که یک سیستم‌عامل وب بیس است، به این فهرست اضافه شده است. دنیای سیستم‌های عامل روبه جلو در حرکت است و هیچ پایانی برای تحولات آن نمی‌توان متصور شد.

آرش جهانگیری