مهاجرت ژن ها

در این مقاله مهاجرت ژن های هوشمند به عنوان یك نظریه جدید ارائه شده است براساس این نظریه نه تنها نخبگان كشور كه ثروت ملی می باشند از دست می روند بلكه پس از گذشت قرن ها از نظر ژنتیكی كشورهای نخبه پذیر مقصد به جوامع نخبه تبدیل خواهد شد

● چكیده

در این مقاله مهاجرت ژن‌های هوشمند به‌عنوان یك نظریه جدید ارائه شده است. براساس این نظریه نه تنها نخبگان كشور كه ثروت ملی می‌باشند از دست می‌روند بلكه پس از گذشت قرن‌ها از نظر ژنتیكی كشورهای نخبه‌پذیر (مقصد) به جوامع نخبه تبدیل خواهد شد و درصد ژن‌های هوشمند آنها به شكل گسترده‌ای افزایش می‌یابد. لذا در زمینه تولید علم،‌ فن‌ و فنآوری همچنان پیشتاز خواهند بود. در نتیجه كشورهای نخبه‌گریز (مبدأ) روز‌به‌روز فقیرتر شده و به دلیل همین فقر، وابسته‌تر می‌شوند و تعادل جهانی با شدت بیشتری به هم می‌خورد. بنابراین ضرورت دارد، موضوع حفظ، صیانت و كرامت نخبگان به‌عنوان یك پروژه ملی تعریف شود و عوامل دافعه‌زا رفع گردد. یكی از جمله راهكارهای عملی برای جلوگیری از مهاجرت طیف وسیعی از ژن‌های هوشمند، حمایت مقاطع دكتری در داخل كشور و همچنین مشاركت تمامی شركت‌های خصوصی و دولتی در تأسیس مراكز پژوهشی تخصصی و همچنین بكارگیری نخبگان در این مراكز می باشد.

● نخبگان و توسعه پایدار

نخبگان و متخصصان هر كشور را به حق باید «ثروت ملی» آن سرزمین به شمار آورد. پدیده مهاجرت نخبگان و متخصصان به خارج از مرزها، به دلیل تأثیری كه در فرآیند توسعه و همچنین تخریب اعتبار ملی و تغییر نسل‌های آینده دارد قابل تأمل و مطالعه است. به همین دلیل است كه آثار و تبعات فرهنگی، روانی و سیاسی مهاجرت نخبگان برای نظام ما كه در تلاش برای استقرار الگوی جدیدی در مدیریت جامعه بر پایه دین است و توسعه علمی كشور و بالندگی مراكز و نهادهای آموزشی و پژوهشی را از لوازم استحكام بنیان‌های امنیت ملی و سربلندی كشور می‌داند به‌صورت یك نگرانی و دل‌مشغولی جدی درآمده است؛ به‌ویژه آنكه برای كشور ما «منابع انسانی توسعه» از جمله سرمایه‌ها و مزیت‌های اساسی است و آسیب‌پذیری آن به منزلهٔ تهدیدی بزرگ برای حال و آینده جامعه می‌باشد.[۱]. مهاجرت مورد نظر این گفتار شامل مهاجرت موقت نخبگان جهت كسب و انتقال علم، فن و تجربه نمی‌شود، زیرا چنین مهاجرت و یا در واقع مسافرتی در راستای توسعه پایدار كشور بوده و از ضروریات تعامل واقعی با پدیده جهانی شدن و رسیدن به توسعه علمی می‌باشد. دانش، ثروت و سلامت از مؤلفه‌های اصلی توسعه پایدار است. توسعه نتیجهٔ كمی یك مقولهٔ كیفی به نام رشد است و از اساسی‌ترین شرایط رسیدن به توسعه پایدار این است كه منابع مادی یك كشور جهت رفاه فعلی شهروندان به حراج گذاشته نشود، زیرا در این‌صورت نسل‌های آینده در برآوردن نیازهای خویش دچار مشكل خواهند شد[۲]. ركن دانش و نقش آن در توسعه، وابستگی جدی با نخبگان علمی دارد و درگیر كردن ایشان به امور علمی سرعت رسیدن به توسعه را افزایش داده و زمان دستیابی به آن را كاهش می‌دهد. لذا ایجاد شرایط مادی و معنوی مناسب جهت حفظ، پاسداشت و كرامت فرزانگان، دانشمندان، اندیشمندان، قهرمانان ورزشی و هنری و در یك كلام نخبگان جامعه از مهمترین وظایف مردم، حكومت و دولتمردان جامعه است. اگر چه نخبگان متعلق به كل جامعه بشریت بوده و نقش موثر آنها در زندگی بشریت به حصار مرزها محدود نمی‌شود ولی حضور ایشان جهت دستیابی به توسعه پایدار در هر محدوده جغرافیایی نقش كلیدی دارد. در این حقیقت كه مهاجرت مغزها تعادل جهانی را به هم می‌زند[۳] و باعث می‌شود تا كشورهای فقیر همچنان فقیر باقی بمانند اجماع بین‌المللی وجود دارد[۴]. لذا كشورهای پیشرفته با ایجاد شرایط و جاذبه‌های مادی و معنوی، نخبگان دیگر كشورها را جذب نموده و با اتكاء به توان علمی، ابتكارات، ابداعات و اكتشافات ایشان، توسعه پایدار كشورهای خویش را سرعت می‌بخشند. در عوض به همان میزان كشورهای در حال توسعه و توسعه‌نیافته و یا به عبارت دیگر نابرخوردار، از توسعه و پیشرفت كشور خویش باز می‌مانند و به مرور زمان این شكاف و اختلاف بین كشورهای مختلف افزایش یافته و این تفاوت خود را در ابعاد مختلف علمی، سیاسی، نظامی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی نشان می‌دهد. در نتیجه در مقوله جهانی شدن در همه ابعادش تعداد معدودی از كشورها نقش كلیدی را ایفا خواهند نمود و كشورهای غنی، ثروتمندتر شده و كشورهای نابرخوردار همچنان فقیر مانده و به كشورهای پیشرفته و نخبه‌پذیر وابسته خواهند بود.

● مهاجرت ژن‌ها و چالش‌های جهانی

واقعیت‌های مورد اشاره در بخش اول این نوشتار، اگر چه جدی است ولی نگاه سطحی به اثرات و تبعات مهاجرت نخبگان است. لذا به نظر نگارنده بایستی اصطلاحات و مفاهیم مهاجرت نخبگان (Brain Drain, Elites Migration) را با مهاجرت ژن‌های هوشمند یا ژن‌های بالقوه دانایی و توانایی) ( Brainy Genes Migration جایگزین كرد و از این پس به جای این لغات و عبارات مهاجرت ژن‌ها را به‌كار برد. زیرا ژن‌‌ها هستند كه اطلاعات وراثتی را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌نمایند و هوش و استعداد نیز با ژن‌ها ارتباط لاینفك داشته و این، یك اصل علمی اثبات شده است. بنابراین، هدف اصلی این مقاله ارائه نظریه‌ای جدید تحت عنوان: مهاجرت تدریجی ژن‌های دانایی و توانایی و یا به‌عبارت بهتر ژن‌های هوشمند می‌باشد. نبوغ و نخبگی در اثر دو عامل مهم وراثت ـ كه همان‌ ویژگی‌های ژنتیكی افراد بوده ـ و محیط ـ كه شرایط و بستر لازم جهت رشد علمی و عقلی است ـ حاصل می‌شود. با توجه به مقدمه فوق می‌توان نتیجه گرفت كه هر نخبه‌ای كه از كشور خارج می‌شود، یك ژنوم هوشمند از كشور خارج شده و با زندگی در كشوری دیگر و ازدواج و تولید نسل در آنجا به تكثیر ژن‌های هوشمند آن كشور كمك می‌كند. لذا به تدریج درصد ژن‌های هوشمند جوامع نخبه‌پذیر افزایش یافته و در طولانی مدت و پس از گذشت سال‌ها، اختلاف فاحش ژنتیكی بین كشورهای نخبه‌پذیر و نخبه‌گریز ایجاد خواهد شد. به‌گونه‌ای كه كشورهای نخبه‌پذیر به جوامعی نخبه تبدیل می‌شوند و جوامع نخبه‌گریز با كاهش ژن‌های هوشمند خویش، به تبعیت بی‌چون و چرا از جوامع نخبه‌پذیر،‌تن در داده و اداره امور جامعه با اتكا به افرادی انجام خواهد شد كه از ضریب هوشی كمتری برخوردار هستند و به عقب‌ماندگی كشور خواهد انجامید[۵].

چرا‌كه جوامع نخبه هر روزه به علم، فن، صنعت و تولید جدیدی دست می‌یابند و دیگر كشورهای دنیا به دلیل نیاز به علوم، فنون، صنایع و تولیدات جدید، ناگزیر باید هزینه لازم را پرداخت نموده و فرهنگ كشورهای نخبه را كه با علوم، فنون، صنایع و تولیدات آنها همراه است را نیز بالاجبار بپذیرند، زیرا فرهنگ جدید و نو نیز با تولید علم و فن جدید حاصل می‌شود. یعنی محصول فیزیكی و تولیدی حاصل از علم و تكنولوژی جدید به همراه خود فرهنگ استفاده جدید را نیز متولد می‌نماید. به‌عبارت دیگر كالاهای تولیدی هر كشور بر اساس فرهنگ همان كشور تولید می‌شود. لذا هر كشوری با صدور كالاهای خود به دیگر كشورها، فرهنگ خویش را نیز صادر نموده و به مرور زمان فرهنگ دیگر كشورها را با فرهنگ خویش جایگزین می‌نماید و در نهایت كشورهای نخبه‌گریز به دلیل نیاز و وابستگی همیشگی، خدمتكار این كشورها می‌شوند. زیرا حكام و دولتمردان هر كشوری موظف هستند تمامی ملزومات رفاهی جدید و یافته‌های نوین بشریت را برای شهروندان خویش مهیا نمایند. به‌عنوان مثال با پیشرفت علم الكترونیك و توسعه صنعت تلفن همراه، رایانه و شبكه‌های اینترنت اولاً تاثیرگذاری كشورهای مولد این تكنولوژی بر روی فرهنگ كشورهای در حال توسعه و توسعه نیافته (نابرخوردار) بسیار سهل، آسان و مقدور شده و از طرف دیگر با ارائه یافته‌های جدید و محصولات جدیدتر روز به روز وابستگی این كشورها را به خود افزایش می‌دهند. كشورهای در حال توسعه و نابرخوردار نمی‌توانند استفاده از دستاوردهای انقلاب فناوری اطلاعات یعنی صنعت IT و الكترونیك را برای شهروندان خود تحریم كنند زیرا چنین كاری خودكشی علمی را در پی خواهد داشت. چند دهه قبل تصور اینكه رایانه بتواند روزی اینقدر زندگی بشریت را متحول نماید ممكن نبود. در این رابطه می‌توان این سئوال را مطرح نمود كه، واقعاً صنعت و فنآوری رایانه و یا تلفن همراه چقدر فرصت شغلی برای كشورهای مولد خود ایجاد نموده و خواهد نمود؟ مسلماً درآینده نیز علوم و تكنولوژی‌های جدیدی ظهور خواهند كرد كه نقشی به مراتب مهم‌تر از رایانه بر زندگی بشر خواهند داشت و دانشمندانی كه این فنون و فنآوری‌ها را كشف می‌نمایند آیندهٔ كشورهای خویش را بیمه می‌كنند و كشورهایی كه دانشمندان و اندیشمندان بیشتری را پذیرا باشند، رهبری جهان آینده را در دست خواهند داشت. لذا جهت رهبری آیندهٔ جهان، نیازی به قدرت نظامی از جمله: بمب اتمی، تكنیك‌ها و تاكتیك‌های نظامی پیشرفته، برای وادار كردن دیگر كشورها به تبعیت وجود ندارد. زیرا قدرتمندترین ابزار برای تغییر و دگرگون ساختن جامعه و جهان، استفاده از علم و فنآوری است[۶]. بعید نیست در آینده با تولید و كشف منابع جدید انرژی مناسب و مواد اولیه ارزان و سازگار با محیط زیست، تنها منبع اقتصادی خیلی از كشورها یعنی نفت، كم‌ارزش و یا بی‌ارزش شود و یا ذخایر آن به اتمام برسد. با كمی دقت می‌توان دریافت كه نخبگان قادرند علم، فن، فنآوری و صنعت جدید تولید نموده كه به تبع آن فرصت‌های شغلی جدید برای جامعه خویش ایجاد نمایند. لذا درصد بیكاری در كشورهای پیشرفته در همه سطوح بسیار كم می‌شود، این در حالی است كه مهمترین مشكل كشورهای در حال توسعه و نابرخوردار از جمله كشور ما بیكاری و باز هم مهاجرت ژن‌ها است. بنابراین بهترین و مطمئن‌ترین نقطه برای سرمایه‌گذاری در خصوص اشتغال و رفع معضل بیكاری در بلند مدت، توجه ویژه به نخبگان، دانشمندان و اندیشمندان جامعه است تا با تولید علم، فن، تكنولوژی و صنعت جدید ، فرصت‌های شغلی برگرفته از علم و صنعت داخلی را برای كشور ایجاد نمایند. در غیر این‌صورت كشورهای بیگانه از این نعمت‌های خدادادی استفاده می‌كنند. یعنی نخبگان كشور را جذب نموده و با استفاده از علم و د انش فنی تولید شده توسط ایشان محصولات جدیدی تولید نموده و این محصولات را به بازار كشور ما روانه می‌كنند، از استعداد، دانایی و توانایی نسل مهاجر استفاده نموده و موجبات وابستگی كشورش را ایجاد می‌نمایند. با توجه به دلایل فوق است كه كشورهای نخبه‌پذیر، نخبگان دیگر كشورها را با هر دین و آیینی می‌پذیرند و نه تنها از هوش و استعداد و توان ایشان در توسعه علمی، فنی و صنعتی خویش استفاده می‌كنند بلكه ذخایر ژن‌های هوشمند خویش را برای نسل‌های آتی افزایش داده و آینده روشنی را برای ایشان ترسیم می‌نمایند. یعنی به طور كاملاً طبیعی اصلاح ژنتیكی انجام می‌دهند. در نتیجه با یك تیر دو نشان را هدف قرار می‌دهند. لذا نسل‌های آینده در كشورهای نخبه‌پذیر برای برآوردن نیازهای خویش نه تنها مشكلی ندارد بلكه با سهولت بیشتری توسعه پایدار كشور خود را دنبال خواهند نمود. به عبارت دیگر سیاستمداران كشورهای نخبه‌پذیر مهمترین «ثروت ملی» خود، یعنی نخبگان را چند برابر افزایش می‌دهند. چنین جوامعی با داشتن ذخایر ژنتیكی هوشمند، كافی، مناسب و همچنین حفظ منابع و ذخایرمادی خود از یك طرف و استفاده از ذخائر و منابع مادی كشورهای در حال توسعه و نابرخوردار از طرف دیگر، اختلاف طبقاتی و سرانه ثروت ملی بین كشورهای نخبه‌پذیر و نخبه‌گریز را افزایش می‌دهند. مهمتر اینكه جوامع نخبه‌پذیر با بكارگیری علوم و فنون جدید حاصل از پژوهش و تحقیق نخبگان، امكان كشف منابع طبیعی كه بشر قبلاً به دلیل نداشتن علم و فن كافی از آنها بی‌بهره بوده است را نیز ممكن می‌سازند. این واقعیت سبب خواهد شد كه كشورهای نخبه‌پذیر جهت كشف و استخراج چنین منابعی در كشور خویش نخواهند داشت.

● نخبه‌پذیری و تأثیرات آن بر جامعه

از جمله سؤالاتی كه ممكن است مطرح شود مسائل امنیتی ناشی از حضور افراد غیربومی در كشورهای نخبه‌پذیر است. تجربه نشان داده است نخبگان غیربومی به دلیل داشتن امكانات مادی و معنوی در حد شأن خویش و همچنین فرهنگ بالا از لحاظ امنیتی برای كشورهای نخبه‌پذیر مشكلاتی ایجاد نمی‌نمایند. سؤال دیگری كه در خصوص مهاجرت ژن‌ها جای طرح دارد این است كه آیا فرزندان نخبگان در خارج از كشور در زمینهٔ علم و فن تلاش خواهند نمود تا به مرجعیت علمی یا همان نخبگی برسند؟ در این خصوص می‌توان گفت امكان بالقوه برای بلوغ علمی از نظر ژنتیكی و محیطی وجود دارد. بنابراین جهت توسعه منابع انسانی در كشورهای نخبه‌پذیر هر دو عامل رشد یعنی وراثت هوشمند و شرایط محیطی مناسب برای اینگونه افراد وجود دارد. به‌طوری كه بهره‌گیری از نهایت پتانسیل نخبگان و دانشمندان در این كشورها به سادگی میسر است. شرایط محیطی عبارتند از ملزومات تحقیق و پژوهش كه در حد عالی در كشورهای نخبه‌پذیر مهیا است به گونه‌ای كه هر وسیله، دستگاه یا ماده‌ای را كه محقق نیاز داشته باشد در كمترین زمان ممكن در اختیارش قرار می‌گیرد.

دكتر محمدعلی زلفی‌گل

منبع:فصلنامه سیاست علمی و پژوهشی رهیافت

منابع و مآخذ

[۱] ذاكر صالحی، غلامرضا؛ «دانشگاه، جامعه و فرهنگ: گزارش شورای فرهنگی اجتماعی ۱۳۸۰ـ۱۳۷۶» وزارت علوم، تحقیقات و فنآوری، صفحات ۱۳۰ـ۱۱۶، چاپ اول، سال ۱۳۸۲.

[۲] عابدین‌زاده، نیلوفر؛ «ارزش‌گذاری اقتصادی توسعه پایدار»، ماهنامه علمی محیط زیست، ناشر: جهاد دانشگاهی، صفحات ۱۲ـ۱۵، پیش‌شماره بهمن ۱۳۸۲.

[۳] Davenport, S.,"Panic and Panacea: Brain Drain and Science and Technology Human Capital Policy" Research Policy, ۳۳, ۶۱۷-۶۳۰, (۲۰۰۴).

[۴] Stark, O, "Rethinking the Brain Drain" World Development ۳۲, ۱۵-۲۲, (۲۰۰۴)

[۵] Beine, M.; Docquier, F.; Rapoport, H.; "Brain Drain and Economic Growth: Theory and Evidence" Journal of Development Economics ۶۴, ۲۷۵-۲۸۹, (۲۰۰۱).

[۶] سرخوش، نیكو؛ «پیش‌بینی تكنولوژیك، ابزاری برای سیاست علمی پویا» چكیده مقالات، سال‌های ۱۳۸۰ ـ ۱۳۷۰، مجله رهیافت، فصلنامه علمی ـ پژوهشی، صفحات ۲۵۵ـ۲۵۶، چاپ اول، سال ۱۳۸۰.

[۷] King, D.A.; "The Scientific Impact of Nations" Nature, ۴۳۰, ۳۱۱-۳۱۶, (۲۰۰۴).

[۸] News and Comment "Plug for Brain" TREND in Pharmacological Scinces ۲۲,۱۶۷, (۲۰۰۱).

[۹] Stark, O.; "A Brain Gain with an Brain Drain" Economic Letters ۵۵, ۲۲۷-۲۳۴, (۱۹۹۷).

[۱۰] Martineau, T.; Decker, Ki; Bunderd "Brain Drain of Health professionals: from Rhetoric to Responisble Action" Health Policy ۷۰, ۱-۱۰, (۲۰۰۴).

[۱۱] Wong, K. y.; Yip, C.K. "Education, Economic, Growth, and Brain Drain" Journal of Economic Dynamics and Control ۲۳, ۶۹۹-۷۲۶, (۱۹۹۹).

[۱۲] Khadaria, B.; "The Migration of Knowledge Workers۰۳۹; Second Generation Effects of India۰۳۹;s Brain Drain" Economics Review ۲۱, ۶۴۴-۶۴۵, (۲۰۰۲).

[۱۳] http://access.isiproducts.com/trial.

[۱۴] Laudel, G.; "Studing the Brain Drain: Can Bibliometric Methods Help?" Scientometrics, ۵۷, ۲۱۵-۲۳۷, (۲۰۰۳).

[۱۵] منصوری، رضا؛ «شناخت عوامل رشد پژوهش و نه موانع آن: یك چرخش بینش» مجلهٔ رهیافت، فصلنامهٔ علمی‌ـ پژوهشی، شماره ۳۲، صفحات ۲۹ـ۳۶، بهار و تابستان ۱۳۸۳.

[۱۶] آراسته، حمیدرضا؛ «تغییر راهبردی در دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالی: برنامه‌ریزی برای بقاء و موفقیت» ناشر: دانشگاه امام حسین، ۲۵۲ـ۲۵۳، چاپ اول، سال ۱۳۸۲.

[۱۷] موسوی، میرفضل‌الله؛ «رتبه‌بندی تولید علم در ۵۰ كشور اول جهان» مجله رهیافت،‌ فصلنامه علمی ـ پژوهشی، شماره ۳۲، صفحات ۳۷ـ ۵۷، بهار و تابستان ۱۳۸۳.

[۱۸] محسنی، منوچهر؛ «مبانی جامعه‌شناسی علم» ناشر: كتابخانه طهوری، چاپ اول، سال ۱۳۷۲.

[۱۹] توكل، محمد؛ «جامعه‌شناسی علم» ناشر: موسسه علمی و فرهنگی «نص»، صفحات ۴۰ـ۴۲، چاپ اول، سال ۱۳۷۰.

[۲۰] منصوری، رضا؛ «همچنان اعتقادی به پژوهش نداریم» خبرنامهٔ تحقیقات و فنآوری، ناشر: مركز تحقیقات سیاست علمی كشور، شماره ۲۶، صفحه ۲، مهر ۱۳۸۳.

[۲۱] موسوی، میرفضل‌الله؛ «بررسی امكان ارتقاء علمی ایران به ده كشور اول تولید كننده علم در جهان»، مجله رهیافت، فصلنامه علمی ـ پژوهشی، شماره ۳۰، صفحات ۷۹ـ۸۹، تابستان ۱۳۸۲.

[۲۲] علاقه‌بند، ‌علی؛ «مدیریت رفتار سازمانی: كاربرد منافع انسانی» ناشر: موسسه انتشارات امیركبیر، صفحات ۳۰ـ۴۸، چاپ بیست و یكم و بیست و دوم، سال ۱۳۸۲.

[۲۳] جانمردی، مهوش؛ «بررسی پدیدهٔ مهاجرت نخبگان با تاكید بر دیدگاه جامعه‌شناسی» كنفرانس توسعه دانش و فنآوری در ایران: عوامل، موانع و راهكارها، ۲۶ـ۲۸ آبان ماه ۱۳۸۳ محل برگزاری كنفرانس: دانشگاه صنعتی شریف، كتابچه چكیده مقالات، صفحه ۲۰.

[۲۴] اخوان كاظمی، بهرام؛ «پدیدهٔ مهاجرت نخبگان علمی و متخصصان» كنفرانس توسعه دانش و فنآوری در ایران: عوامل،‌ موانع و راهكارها، ۲۶ـ۲۸ آبان ماه ۱۳۸۳ محل برگزاری كنفرانس: دانشگاه صنعتی شریف، كتابچه چكیده مقالات، صفحه ۲۴.

[۲۵] عباسی، رسول «بررسی جامعه شناختی گردش نیروی كار ماهر در سطح بین‌الملل: مهاجرت نخبگان» كنفرانس توسعه دانش و فنآوری در ایران: عوامل،‌ موانع و راهكارها، ۲۶ـ۲۸ آبان ماه ۱۳۸۳ محل برگزاری كنفرانس: دانشگاه صنعتی شریف، كتابچه چكیده مقالات، صفحه ۱۹.

[۲۶] آیین‌نامه جذب و نگهداری نیروهای انسانی نخبه: مصوبه هیات وزیران شماره ۱۷۸۱۴/ت/۳۰۹۸۷ هـ مورخ ۱۲/۷/۸۳.

[۲۷] قلی‌زاده، احد؛ «دولت و قوانین مربوط به نخبگان» مجله رهیافت، فصلنامه علمی ـ پژوهشی، شماره ۳۳، صفحات ۲۶ـ۳۳، پاییز ۱۳۸۳.

[۲۸] سیف‌الدین اصل، امرعلی؛ «چالش‌ها و راهكارهای حفظ و بكارگیری نخبگان» كنفرانس توسعه دانش و فنآوری در ایران: عوامل، موانع و راهكارها، ۲۶ـ۲۸ آبان ماه ۱۳۸۳ محل برگزاری كنفرانس: دانشگاه صنعتی شریف، كتابچه گزارش كمیسیون راه‌حل‌ها و راهكارها، صفحات ۴۲ـ۵۴. این مقاله شامل تعداد زیادی مراجع و منابع مفید جهت مطالعه بیشتر می‌باشد.

[۲۹] قانعی راد، محمد امین، «نهادینه شدن علم، نگهداری و استقرار مغزها»، مجله رهیافت، فصلنامه علمی ـ پژوهشی، شماره ۲۸، صفحات ۷۱ ـ ۸۶، پاییز ۱۳۸۱.

[۳۰] زلفی‌گل، محمدعلی؛ «از ترویج علم تا تولید ثروت از دانش» مجله رهیافت، فصلنامه علمی ـ پژوهشی، شماره ۳۳، صفحات ۱۶ ـ ۲۴، پاییز ۱۳۸۳.

---