فیلسوفان الئایی و مسئله حرکت یا سکون جهان هستی

برخی از مردم, آغاز اندیشه و نظرات فلسفی را از دوران سقراط و شاگردانش می دانند و بر این باورند که فلسفه و تفکرات مربوط به چرایی جهان هستی از زمان سقراط آغاز شده است

برخی از مردم، آغاز اندیشه و نظرات فلسفی را از دوران سقراط و شاگردانش می دانند و بر این باورند که فلسفه و تفکرات مربوط به چرایی جهان هستی از زمان سقراط آغاز شده است، ولی قبل از سقراط نیز اندیشمندان و فیلسوفان معروفی وجود داشته که نظریات قابل توجهی در زمینه دستگاه آفرینش و قوانین و اصول مربوط به آن ارائه داده اند. یک دسته از این نظریه پردازان، فیلسوفان الئایی بوده اند که در جهان فلسفه از معروفیت خاصی برخوردارند و رویکردها و تفکرات متفاوتی را بیان کرده اند. بررسی نظریات و اندیشه های آنان در عین اینکه مربوط به سده های قبل از میلاد است، خالی از فایده نخواهد بود.

گروهی از فیلسوفان پیش از سقراط که در منطقه الئا زندگی می کردند، به فیلسوفان الئایی معروف هستند. تفکرات و اندیشه اصلی آنها در دو چیز خلاصه می شد: الف- در عالم واقعیت مفهوم تغییر بی‌معنی است. بوجود نوعی وحدت است. این فیلسوفان بیشتر به مباحث سکون، حرکت، تغییر یا ثبات جهان پرداخته اند و تا حدود زیادی نظرات و اندیشه های یکدیگر را ادامه داده اند. معروف ترین این فیلسوفان گزنفونس، پارمنیدس و زنن می باشد.

گزنفونس اخلاق و متافیزیک هومری را که مبتنی بر پرستش خدایان با صفات انسانی بود، نفی می کرد و نسبت به شناخت و معرفت انسانی مشکوک بود. البته او در زمان خود توانسته بود تا حدود زیادی سطح آگاهی اخلاقی را ارتقاء دهد، چرا که برخی از عقاید عمومی، صفات ناپسند انسانی چون دزدی و فریبکاری را نیز به خدایان نسبت می دادند. در زمان او، مردم خدا را با صفات مربوط به انسان معرفی می کردند، که او با این امر مخالف بود.

از نظر او، انسانها در قالب تصویری که از خود در ذهن دارند، خدایان را می شناسند و مردمان مناطق مختلف سعی می نمایند تا خصوصیات خود را به خدا نسبت دهند. بنابراین گزنفونس وجود یک خدای واحد را در نظر می گیرد که هیچ گونه شباهتی به انسان فانی نداشته و ویژگیها و صفات مخصوص خود را داراست. خدایی که ثابت و تغییر ناپذیر است. در حالی که جسم و اخلاق انسان همیشه در حال تغییر است.

از دید گزنفونس انسان توانایی شناخت خداوند را ندارد و او فقط می تواند نمود یا ظاهر امور را بفهمد و از شناخت واقعیت عاجز است. بدین ترتیب گزنفونس، امکان کسب معرفت را از طریق شهود و وحی الهی رد می نماید. او اعتقاد دارد که انسانها نمی توانند حقیقت جهان را ادراک نمایند و فقط به سایه هایی از این حقیقت دست خواهند یافت و چندان می پندارند که این سایه ها همان حقیقت مطلق است، در حالی که به نمود و ظاهر واقعیت دست یافته اند.دومین فیلسوف الئایی پارمنیدس می باشد. پارمنیدس فیلسوفی است که اندیشه های خود را در قالب شعر بیان می کرد، لذا برای آشنایی با نظرات او باید اشعار باقیمانده از او را مطالعه نمود، حدود ۱۵۰ بیت از او به دست ما رسیده است. او اعتقاد داشت که معرفت از طریق وحی الهی به دست می آید و چنین معرفتی با دانشی که از طریق عقل سلیم حاصل می شود، کاملاً فرق دارد. پارمنیدس اولین فیلسوفی است که فلسفه اش بر استدلال های منطقی استوار است و واقعیت دنیا را در ذهن آدمی جستجو می نماید. او تمامی امور را به دو گروه تقسیم می کند: بود و نمود. بود حقیقت پدیده ها و نمود ظاهر آنهاست که از طریق حس به دست می آید. از نظر او یافته های حسی، خطا هستند و باید به قدرت منطق و استدلال انسان متوسل شد. واقعیتی که از طریق ادراک حسی حاصل می شود، ظاهر و نمودی از حقیقت هستی است که می تواند گمراه کننده باشد و نباید به یافته های ذهنی و حسی انسان اعتماد نمود. از نظر او همه چیز بدون آغاز و غیرمخلوق نیز ابدی و فناناپذیر است.

اگر چیزی به وجود می آید، یا از وجود است یا از لاوجود. اگر از اولی باشد، در این صورت قبلاً وجود داشته و به وجود آمدن دوباره‌اش تحصیل حاصل است و اگر از لاوجود باشد، در این صورت هیچ چیز نیست، زیرا از هیچ، چیزی به وجود نمی آید. تنها حقیقت واقعی همانا وجود ازلی است که نامحدود، بی تغییر و غیر قابل تجزیه است.پارمنیدس در پی آن بود تا از طریق تفکر منطقی، واقعیات و مسائل ثابت جهان را بشناسد و به موضوعات متغیر توجهی نداشت. از دید او تغییر جهان امری ثابت و اجتناب ناپذیر است، هستی ثابت و تغییرناپذیر است. واقعیات و حقایق ثابت هستند، اما احساسات و تفکرات آدمی متغیرند که نشانگر فناپذیری

آنهاست. نظرات و اندیشه های پارمنیدس در زمان خود از شهرت برخوردار شد و دیدگاه او مورد تقلید بسیاری از فیلسوفان بعد از خود قرار گرفت که زنون یکی از آنهاست که افکار پارمنیدس را به نهایت منطقی آن رساند.زنون شاگرد جوان و باهوش پارمنیدس بود که عقاید و اندیشه های استاد خود را ادامه داد. نوشته های زنون به صورت مجموعه ای از استدلال های کوتاه و مستقل منطقی می باشد که در باب وجود چندگانگی و حرکت مطرح شده اند. او به وحدت و سکون اعتقاد داشت و در نوشته های خود نیز به این مسائل پرداخته است. مهمترین نظریات و آراء او اعتقاد به سکون و ثبات و پارادوکسیکال بودن عقیده به حرکت است. او حرکت به بدین صورت را نفی می نمود. اجزای کل واقعی نیستند و تغییرات و دگرگونی آنها نیز نمی تواند امری واقعی باشد، زیرا حرکت نوعی تغییر است، در حالی که کل جهان تغییر ناپذیر و ثابت است. او سعی نمود تا با مثال لاک پشت و آشیل اعتقاد خودرا ثابت نماید. نظریات و براهین زنون در دورههای عالی ریاضیات تدریس و تحلیل می شود.نقد نظریات فیلسوفان الئایی باید با درنظر گیری زمان ارائه این اندیشه ها باشد، چرا که آنان تفکرات خود را پنج قرن قبل از میلاد بیان کرده اند و امروزه با گذشت زمان و پیشرفت علم این نتیجه حاصل شده است که تغیّر و عدم ثبات امری است که در تمام جهان هستی دیده می شود و جهان با تمام موجوداتی که در آن زیسته اند، در حال تغییر و حرکت است و هیچ پدیده و موجود ثابت در این هستی یافت نمی شود.

رضا احمدیان راد

منابع:

سرگذشت فلسفه، برایان مگی، مترجم: حسن کامشاد، تهران: نشر نی.

پنجاه فیلسوف از تالس تا سارتر، دایانه کالینسون، ترجمه محمد رفیعی، تهران: موسسه انتشاراتی عطایی، ۱۳۸۰

نخستین فیلسوفان یونان، شرف الدین خراسانی، تهران: انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۰.