یکشنبه, ۹ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 28 April, 2024

مجله ویستا

بستن دست ها در نماز, بدعت یا سنت

استحباب بستن دستها در نماز میان اهل سنت شهرت دارد وتنها مذهب مالکی است که به استحباب فتوا نداده‏است.مستند حکم استحباب، تعداد اندکی از روایات اهل سنت‏است که علاوه بر ضعف سند، دلالت روشنی نیز بر مدعاندارند. در میان روایات اهل بیت(ع) نیز نه تنها هیچ حدیثی‏آن را تایید نمی‏کند، بلکه برخی آن را بدعت شمرده است،پس مساله قبض در نماز مردد میان سنت و بدعت است ومقتضای احتیاط به دلیل ضعف دلایل مشروعیت آن ترک این عمل است.

گرفتن دست چپ با دست راست و گذاشتن آن روی سینه به‏نشانه خضوع در نماز، از مواردی است که استحباب آن میان‏فقیهان اهل سنت شهرت دارد. حنفیه در این زمینه‏گفته‏اند:

تکتف(دست‏ها را به نشانه خضوع به سینه چسباندن در نماز)مستحب است و واجب نیست، و بهتر است مردان، کف‏دست راست را بر پشت دست چپ و زیر ناف خودبگذارند، و زنان دستان خود را روی سینه قراردهند.

شافعیه معتقدند:تکتف، بر مرد و زن مستحب، و بهتر است در نماز، کف‏دست راست بر پشت دست چپ، زیر سینه و بالای ناف ومتمایل به سمت چپ بدن قرار گیرد.

حنابله نیز گفته‏اند:تکتف سنت شمرده می‏شود و بهتر است نمازگزار، کف‏دست راست خود را بر پشت دست چپ گذاشته، آن را زیرناف قرار دهد.

مالکیه، در این مساله از دیگر مذاهب اهل سنت جدا شده وگفته‏اند:در نمازهای واجب، رها کردن دست‏ها مستحب است.گروهی نیز پیش از مالکیه همچون عبداللّه بن زبیر، سعید بن‏مسیب، سعد بن جبیر، عطاء، ابن جریج، نخعی، حسن‏بصری، ابن سیرین و برخی دیگر از فقیهان بر این اعتقادبودند.

لیث بن سعد هم این عقیده را دارد با این تفاوت که گفته‏است:مگر این که قیام طول بکشد و نماز گزار به زحمت افتد که دراین صورت، قبض جایز است.

از امام اوزاعی نقل شده که نمازگزار بین قبض، و رها کردن‏دست‏ها مخیر است.((۱)) محمد عابد، مفتی مالکیه در حجاز، عقیده دارد که رها کردن‏و بستن دست‏ها در نماز، هر دو، سنت رسول خدا(ص)است، و اگر قیام کسی در نماز طولانی شد، در صورتی که‏دست هایش رها باشد می‏تواند یک دست را با دست‏دیگرش بگیرد. این مفتی مالکی گفته است که رها کردن‏دست‏ها در نماز اصل و قبض فرع است،((۲)) اما قول‏مشهور میان شیعه امامیه این است که قبض حرام و مبطل نمازاست، و از میان آن‏ها، معدودی از فقها مانند حلبی در کافی به‏کراهت آن نظر داده‏اند.((۳)) مذاهب اهل سنت نیز در این مساله گر چه به هر دری زده‏انداما به دلیل قانع کننده‏ای نه تنها بر استحباب قبض در نماز،بلکه بر جواز آن هم دست نیافته‏اند، بلکه می‏توان گفت دلیل‏بر خلاف دیدگاه آن‏ها وجود دارد، و روایاتی که از شیعه واهل سنت در باب کیفیت نماز رسول خدا(ص) نقل شده‏است، اشاره‏ای به قبض نکرده‏اند، و ممکن نیست پیامبر اکرم‏در طول تمام زندگی یا بیشتر آن، چنین عمل مستحبی راترک کرده باشد. اکنون دو نمونه از این روایات را نقل‏می‏کنیم: یکی از طریق اهل سنت و دیگری از طریق شیعه‏امامیه نقل شده و هر دو کیفیت نماز پیامبر(ص) را بیان‏می‏کنند و در هیچ یک به قبض اشاره‏ای نشده، چه رسد به‏کیفیت آن.

قبض، بدعتی است که پس از رحلت رسول اکرم(ص)پدیدار شده است. سند ما در این زمینه، دو حدیث صحیح‏است که یکی از طریق اهل سنت و دیگری از طریق شیعه‏روایت شده و هر دو، دلیل قاطعی هستند که سیره پیامبر واهل بیت بر رها کردن دست‏ها در نماز بوده و گرفتن یکی ازدو دست به وسیله دیگری به نشانه خضوع در نماز، پس ازرحلت رسول خدا ساخته و پرداخته شده است:

الف. حدیث ابو حمید ساعدی این حدیث را بسیاری از محدثان اهل سنت روایت کرده‏اند وما آن را این جا طبق نقل بیهقی نقل می‏کنیم:

اخبرنا ابوعبداللّه الحافظ فقال ابو حمید الساعدی: انا اعلمکم‏بصلاهٔ رسول اللّه(ص) قالوا: لم، ما کنت اکثرنا له تبعا و لا اقد مناله صحبته؟! قال: بلی، قالوا: فاعرض علینا، فقال:

کان‏رسول‏اللّه(ص) اذا قام الی الصلاهٔ رفع یده حتی یحاذی بهمامنکبیه، ثم یکبر حتی یقر کل عضومنه فی موضعه معتدلا، ثم‏یقرا، ثم یکبر و یرفع یدیه حتی یحاذی بهما منکبیه، ثم یرکع ویضع راحتیه علی رکبتیه، ثم یعتدل و لاینصب راسه ولایقنع،ثم یرفع راسه فیقول: سمع اللّه لمن حمده، ثم یرفع یدیه‏حتی یحاذی بهما منکبیه حتی یعود کل عظم منه الی موضعه‏معتدلا، ثم یقول: اللّه اکبر، ثم یهوی الی الارض فیجافی یدیه‏عن جنبیه، ثم یرفع راسه فیثنی رجله الیسری فیقعد علیها ویفتح اصابع رجلیه اذا سجد، ثم یعود، ثم یرفع، فیقول:

اللّه اکبر، ثم یثنی برجله فیقعد علیها معتدلا حتی یرجع او یقر کل‏عظم موضعه معتدلا، ثم یصنع فی الرکعهٔ الاخری مثل ذلک،ثم اذا قام من الرکعتین کبر و رفع یدیه حتی یحاذی بهما منکبیه‏کما فعل او کبر عند افتتاح صلاته، ثم یصنع مثل ذلک فی بقیهٔ‏صلاته حتی اذا کان فی السجدهٔ التی فیها التسلیم اخر رجله‏الیسری و قعد متورکا علی شقه الایسر. فقالوا جمیعا:

صدق‏هکذا کان یصلی رسول اللّه(ص)،((۴)) ابو عبداللّه حافظ برای ما نقل کرد که ابو حمید ساعدی گفت:من داناترین شما به کیفیت نماز رسول خدا(ص) هستم. به اوگفتند: چگونه چنین چیزی ممکن است در حالی که تو بیشتراز ما با پیامبر نبوده‏ای؟ گفت: آری. به او گفتند:

پس آنچه رادیده‏ای بر ما عرضه کن. گفت: وقتی رسول خدا می‏خواست‏نماز بخواند، دستان خود را تا شانه هایش بالا می‏برد، آن گاه‏تکبیر می‏گفت تا این که هر عضوی از او در جایگاه خود آرام‏می‏گرفت، سپس قرائت را آغاز می‏کرد و پس از پایان قرائت‏تکبیر می‏گفت و دستانش را تا شانه‏های خود بالا می‏برد، آن‏گاه رکوع می‏کرد و کف دستان خود را بر زانوانش قرارمی‏داد و آرام می‏گرفت و سرش را نه بالا می‏گرفت و نه فرومی‏انداخت، آن گاه بلند می‏شد و می‏گفت: سمع اللّه لمن‏حمده، سپس دستان خود را تا شانه‏هایش بالا می‏برد تا این که‏هر عضوی از او در جایگاه خود آرام می‏گرفت و می‏گفت: اللّهاکبر ، آن گاه فرود می‏آمد و دستانش را مقداری با فاصله از دوپهلو بر زمین می‏گذاشت، سپس سرش را از زمین برداشته،پای چپش را تا می‏کرد و روی آن می‏نشست، و هنگامی که به‏سجده می‏رفت، انگشتان پاها را از یکدیگر باز می‏کرد،سپس بر می‏گشت و پس از آن، سر را از زمین برمی‏داشت ومی‏گفت: اللّه اکبر، سپس پایش را تا می‏کرد و روی آن آرام‏می‏نشست، به گونه‏ای که هر عضوی به آرامی در جایگاه خودقرار گیرد، سپس همین روند را در رکعت دوم انجام می‏داد،آن گاه وقتی رکعت دوم تمام می‏شد، بر می‏خاست و تکبیرمی‏گفت و دستانش را تا شانه هایش همچون آغاز نماز بالامی‏برد، و همین اعمال را تا آخر نماز ادامه می‏داد تا این که‏سجده آخر را انجام می‏داد و سپس از سجده آخر به‏صورت تورک بر نیم تنه چپ می‏نشست. پس از بیان کیفیت‏نماز رسول خدا(ص) به وسیله ابو حمید ساعدی، همگی‏گفتند: «راست گفت. رسول خدا(ص) چنین نمازمی‏خواند».((۵)) اموری وجود دارد که درستی این گفتار را روشن می‏کند:

۱) این که صحابه بزرگ، ابو حمید را تصدیق کرده‏اند، نشان‏دهنده قوت حدیث و ترجیح آن بر دیگر ادله است.

۲) ابو حمید ساعدی واجبات و مستحبات نماز را وصف‏کرد، اما از قبض یادی به میان نیاورد و از حاضران هم کسی به‏اعتراض و مخالفت لب نگشود، در حالی که حدیث نشان‏می‏دهد آن‏ها آماده مخالفت و یاد آوری بوده‏اند، زیرا در آغازنپذیرفتند که ابو حمید، داناترین آن‏ها به کیفیت نماز رسول‏خدا بوده است، در صورتی که همگی در پایان گفتند:«راست گفتی. رسول خدا(ص) این چنین نماز می‏خواند»، وبسیار بعید است آن‏ها که ده نفر و در مقام بحث بوده‏اند،فراموش کرده باشند.

۳) در چگونگی قرار گرفتن دست‏ها، اصل، رها کردن آن‏هااست، زیرا رهابودن آن‏ها طبیعی است، پس حدیث هم ازآن حکایت دارد.

۴) نمی‏توان گفت که این حدیث مطلق است و احادیث قبض‏آن را مقید می‏کند، زیرا این حدیث، تمام واجبات ومستحبات و کیفیت کامل نماز را وصف و ذکر کرده، و این درحالی است که در معرض تعلیم و بیان بوده، و حذف موردی‏در آن، خیانت به شمار می‏رفت و این از راوی و حاضران‏بعید است.

۵) برخی از صحابه‏ای که در این جمع حضور داشته‏اند، ازجمله کسانی هستند که حدیث قبض از آنها نقل شده است،اما می‏بینیم که این جا اعتراض نکرده‏اند، پس روشن می‏شودکه قبض، یا منسوخ شده یا دست کم از باب تکیه دادن برای‏کسی است که نمازش به درازا کشیده نه این که از مستحبات‏نماز باشد، هم چنان که عقیده لیث بن سعد و اوزاعی و مالک‏چنین است.((۶)) ابن رشد گفته است:

علت اختلاف صحابه در این مساله روایاتی است که در آن‏هانماز پیامبر اکرم(ص) وصف شده، ولی ذکر نشده که وی درنماز، دست راست را روی دست چپ می‏گذاشته‏است.((۷)) این جا پرسشی باقی می‏ماند و آن این که مشهور است مالکیه‏به قبض قائل نیستند و مالک، امام مالکیه، این کار را ناپسندمی‏دانسته، و درالمدونهٔ الکبری آمده است:

مالک، نهادن دست راست روی دست چپ را در نماز،عملی ناپسند شمرده و گفته است که این کار را در نمازواجب سراغ ندارم، در حالی که خود او در الموطا حدیث‏قبض را از سهل بن سعد روایت کرده، و از عبدالکریم بن‏ابی مخارق بصری آورده است که موارد زیر از سخنان‏پیامبر(ص) است:

اگر حیا نداشته باشی، هر کاری جایز است: قراردادن یکی ازدو دست روی دست دیگر یعنی قراردادن دست راست‏روی دست چپ، شتاب کردن در خوردن افطار، و تاخیر درخوردن سحری.

در پاسخ می‏گوییم: کتاب الموطا، کتابی حدیثی است و چه‏بسا امام مالک، روایتی را نقل کرده، ولی مطابق آن فتوا نداده‏است، از این رو در المدونهٔ الکبری روایاتی به چشم‏می‏خورد که مضمون آن مخالف با روایاتی است که درالموطا آمده است، و کسانی که به فقه مالکی احاطه دارند،می‏دانند که در موارد بسیاری بین فتاوای مالک و روایاتی که‏در الموطا نقل کرده، اختلاف وجود دارد که دکتر عبد الحمیددر رسالهٔ مختصرهٔ فی السدل به این موارد اشاره کرده‏است.((۸)) به هر حال، این سخن مالک(این کار را در نماز واجب سراغ‏ ندارم) دلیل صریحی است بر این که عمل اهل مدینه برخلاف آن بوده، زیرا معنای جمله این است که «من، این عمل‏را از امامانی که تابعی بوده و دانش را از صحابه دریافت‏کرده‏اند، سراغ ندارم‏».

این، حدیثی از طریق اهل سنت بود که کیفیت نماز پیامبر رابیان می‏کرد، و وجه دلالتش هم مشخص شد. اکنون به‏حدیثی که شیعه امامیه نقل کرده‏اند می‏پردازیم:

حدیث حماد بن عیسی حماد بن عیسی از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود:

ما اقبح بالرجل ان یاتی علیه ستون سنهٔ او سبعون سنهٔ فمایقیم صلاهٔ واحدهٔ بحدودها تامهٔ! چه زشت است برای مرد که شصت یا هفتاد سال از سن اوگذشته و یک نماز با تمام حدود آن اقامه نکرده باشد.

حماد می‏گوید: با این سخن، احساس حقارتی به من دست‏داد، از این رو گفتم: فدایت شوم! نماز با تمام حدود آن را به‏من بیاموز.

فقام ابو عبداللّه مستقبل القبلهٔ منتصبا فارسل یدیه جمیعا علی‏فخذیه قد ضم اصابعه و قرب بین قدمیه حتی کان بینهما ثلاثهٔ‏اصابع مفرجات، و استقبل باصابع رجلیه(جمیعا) لم یحرفهماعن القبلهٔ بخشوع و استکانهٔ، فقال: اللّه اکبر، ثم قرا الحمدبترتیل و قل هو اللّه احد، ثم صبر هنیئهٔ بقدر ما تنفس و هوقائم، ثم قال: اللّه اکبر و هو قائم، ثم رکع و ملاکفیه من رکبتیه‏مفرجات و رد رکبتیه الی خلفه حتی استوی ظهره، حتی لوصبت[صب] علیه قطرهٔ ماء او دهن لم تزل لاستواء ظهره وتردد رکبتیه الی خلفه و نصب عنقه، و غمض عینیه ثم سبح‏ثلاثا بترتیل و قال: سبحان ربی العظیم و بحمده، ثم استوی‏قائما، فلما استمکن من القیام، قال: سمع اللّه لمن حمده، ثم‏کبر و هو قائم و رفع یدیه حیال وجهه و سجد و وضع یدیه الی‏الارض قبل رکبتیه و قال: سبحان ربی الاعلی و بحمده ثلاث‏مرات و لم یضع شیئا من بدنه علی شی‏ء منه و سجد علی‏ثمانیهٔ اعظم: الجبههٔ، و الکفین و عینی الرکبتین، و انامل ابهامی‏الرجلین، و الانف، فهذه السبعهٔ فرض، ووضع الانف علی‏الارض سنهٔ و هو الارغام، ثم رفع راسه من السجود فلمااستوی جالسا، قال: اللّه اکبر، ثم قعد علی جانبه الایسر و وضع‏ظاهر قدمه الیمنی علی باطن قدمه الیسری و قال:

استغفر اللّهربی و اتوب الیه، ثم کبر و هو جالس و سجدالثانیهٔ و قال کماقال فی الاولی و لم یستعن بشی‏ء من بدنه علی شی‏ء منه فی‏رکوع و لاسجود و کان مجنحا و لم یضع ذراعیه علی الارض،فصلی رکعتین علی هذا. ثم قال: یا حماد هکذا صل و لا تلتفت‏و لا تعبث بیدیک و اصابعک و لا تبزق عن یمینک و لا(عن)یسارک و لابین یدیک،((۹)) پس امام صادق(ع) برخاست و مقابل قبله راست ایستاد و دودستش را بر ران هایش گذاشت. انگشتان دست را به هم‏چسبانده، پاها را به هم نزدیک کرد، به طوری که فاصله بین‏آن‏ها به اندازه سه انگشت باز بود.

تمام انگشتان پاها را باخضوع و خشوع رو به قبله قرار داد، آن گاه گفت: اللّه اکبر،سپس سوره حمد و توحید را با ترتیل قرائت کرد، آن گاه درحالی که ایستاده بود، مقدار کمی به اندازه یک نفس کشیدن،صبر کرد و گفت: اللّه اکبر، پس از آن، به رکوع رفته، تمام کف‏دستانش را با انگشتان باز روی زانوانش قرار داد، و زانوانش‏را به عقب راند، به گونه‏ای که پشتش صاف شد ، چنان که اگرقطره‏ای آب یا روغن روی آن ریخته می‏شد، به سبب صاف‏بودن کمر و تمایل زانوها به عقب، حرکت نمی‏کرد و گردنش‏را کشید و چشمانش را بست، سپس سه بار با ترتیل گفت:«سبحان ربی العظیم و بحمده‏»، بعد بلند شد و وقتی به‏خوبی ایستاد، گفت: «سمع اللّه لمن حمده‏» ، سپس ایستاده‏تکبیر گفت و دستانش را تا مقابل صورت بالا برد و سجده‏کرد و دستانش را قبل از زانوان بر زمین نهاد و سه بار گفت:«سبحان ربی الاعلی و بحمده‏» و در حال سجده فقط هشت‏موضع از بدنش را بر زمین قرار داد: پیشانی، دو کف دست،دو زانو، دو انگشت بزرگ پاها، بینی که از این هشت موضع،هفت موضع اول واجب، و قراردادن بینی بر زمین که به آن‏ارغام(بینی به خاک مالیدن) می‏گویند، مستحب است، آن گاه‏سر از سجده برداشت و چون راست شد، گفت: «اللّه اکبر»،سپس بر طرف چپ بدن نشست و روی پای راست را برکف پای چپ قرارداده، گفت: «استغفراللّه ربی و اتوب الیه‏»،و در همان حالی که هنوز نشسته بود، تکبیر گفت و به سجده‏دوم رفت، و آنچه را در سجده اول گفته بود، در این سجده‏هم گفت. نه در رکوع و نه در سجده هیچ قسمتی از بدنش راتکیه گاه قسمت دیگر آن قرار نداد و در این دو حال،دستانش از بدن باز بود، و در سجده، آرنج‏هایش را بر زمین‏نگذاشت و به همین ترتیب، دو رکعت نماز خواند، سپس‏فرمود: ای حماد! اینچنین نماز بخوان و هنگام نماز به اطرافت‏نگاه و با دستان و انگشتانت بازی مکن و به اطرافت آب دهان‏نینداز.

هم چنان که ملاحظه می‏شود، در این دو روایت که در صددبیان کیفیت نماز واجب هستند، هیچ اشاره‏ای به مساله قبض بااقسام گوناگون آن نشده است، در حالی که اگر این عمل،سنت بود، امام بیان آن را ترک نمی‏کرد. او با عمل خود، نمازرسول خدا را برای ما به نمایش می‏گذارد ، زیرا این کیفیت رااز پدرش، امام باقر(ع) و او هم از پدرانش از امیرمؤمنان و ازرسول اکرم صلوات اللّه علیهم اجمعین دریافت کرده‏است، بنابراین، قبض، بدعت شمرده می‏شود، زیرا واردکردن چیزی در شریعت است که جزو آن نیست.

در این زمینه، احادیث دیگری غیر از حدیث ابو حمیدساعدی در منابع اهل سنت و شیعه وجود دارد که به ذکرآن‏ها می‏پردازیم:

۱) حدیث کسی که نمازش درست نبود محدثان روایت کرده‏اند که مردی نماز می‏خواند و پیامبر(ص)به او می‏نگریست. وقتی از نماز فارغ شد، نزد پیامبر(ص) آمدو به او سلام کرد و پیامبر، سلام او را پاسخ داد، آن گاه فرمود:برگرد و نمازت را اعاده کن که تو نماز نخوانده‏ای. آن مردبرگشت و با همان کیفیت دوباره نمازش را خواند، آن گاه نزدپیامبر(ص) آمد و پیامبر فرمود: برگرد و نمازت را اعاده کن که‏تو نماز نخوانده‏ای. این ماجرا برای بار سوم هم اتفاق افتاد،پس از آن، مرد سوگند یاد کرد که بهتر از آنچه انجام داده‏است نمی‏تواند نماز بخواند. وقتی مرد به دانستن مشتاق وآماده پذیرش شد، پیامبر(ص) به او آموخت که چگونه نمازبخواند. ابو هریره آن را چنین نقل کرده است:

اذا اقمت الی الصلاهٔ فاسبغ الوضوء ثم استقبل القبلهٔ فکبر به‏ثم اقرا ما تیسر معک من القرآن ثم ارکع حتی تطمئن راکعا ثم‏ارفع حتی تعتدل قائما ثم اسجد حتی تطمئن ساجدا ثم ارفع‏حتی تطمئن جالسا ثم اسجد حتی تطمئن ساجدا ثم افعل‏ذلک فی صلاتک کلها، پیامبر(ص) فرمود: وقتی خواستی نماز بخوانی، وضوی کامل‏بگیر، سپس رو به قبله بایست، آن گاه تکبیر بگو و آنچه‏برایت میسر است، از قرآن بخوان، پس از آن به رکوع برو تاآرام‏گیری، سپس بایست تا راست شوی. بعد به سجده برو تاآرام‏گیری، آن گاه بنشین تا آرام‏گیری، سپس به سجده برو تاآرام‏گیری و پس از آن، همین کار را در تمام نمازت انجام ده.

این حدیث را هفت کتاب حدیثی معتبر اهل سنت روایت‏کرده‏اند و آنچه این جا نقل شد، عبارت بخاری بود، و درروایت ابن ماجه به اسناد مسلم، عبارت «حتی تطمئن قائما»وجود دارد.((۱۰)) به هر حال اگر مساله قبض، سنت مؤکدیا امری استحبابی بود، بایستی پیامبر(ص) به آن اشاره‏می‏فرمود.

۲) وصف عایشه از نماز رسول خدا(ص) مسلم از عایشه روایت کرده که گفت:

رسول خدا(ص) نماز را با تکبیر و قرائت سوره حمد آغازمی‏کرد و هرگاه به رکوع می‏رفت، سرش را نه بالا می‏گرفت ونه فرو می‏انداخت، بلکه سرش بین این دو حالت بود وهنگامی که از رکوع بلند می‏شد، تا راست نمی‏ایستاد، به‏سجده نمی‏رفت، و وقتی سر از سجده برمی‏داشت، تاراست نمی‏نشست، به سجده بعدی نمی‏رفت، و بعد از هردو رکعت، تشهد می‏گفت، و پای چپش را بر زمین پهن‏می‏کرد و پای راست را مستقیم نگاه می‏داشت و از این که‏نمازگزار روی پاشنه بنشیند و مردان هنگام سجده، بازوها راهمچون مواضع هفتگانه برزمین بگذارند، نهی می‏کرد، و نمازرا با سلام به پایان می‏برد.((۱۱)) اگر در روایت پیش گفته به ذکر واجبات نماز بسنده شده بود،در این روایت، از برخی مستحبات و مکروهات نماز، یادشده ، مثل آن جا که می‏فرماید: «و پای چپش را بر زمین پهن‏می‏کرد و پای راست را مستقیم نگاه می‏داشت و از این که‏نمازگزار روی پاشنه‏ها بنشیند و مردان هنگام سجده، بازوهارا همچون مواضع هفتگانه بر زمین بگذارند، نهی‏می‏کرد.» بنابراین، اگر قبض، سنت مؤکد یا مستحب بود، بایستی پیامبرآن را ذکر می‏کرد، زیرا استحباب قبض در نظر کسانی که به‏استحباب آن معتقدند، کمتر از پهن کردن پای چپ روی‏زمین و مستقیم نگاه داشتن پای راست نیست.

روایاتی که کیفیت نماز پیامبر(ص) را بیان کرد و ما به اندکی ازآنها بسنده کردیم، بهترین دلیل است بر این که قبض، سنتی‏مؤکد نیست.

۳) روایت قاضی نعمان مصری قاضی ابوحنیفه، نعمان تمیمی مصری مغربی از امام جعفرصادق(ع) روایت کرده است که فرمود:

اذا کنت قائما فی الصلاهٔ فلا تضع یدک الیمنی علی الیسری و لاالیسری علی الیمنی فان ذلک تکفیر اهل الکتاب و لکن‏ارسلهما ارسالا فانه احری ان لاتشغل نفسک عن‏الصلاهٔ،((۱۲)) در نماز هنگام قیام دست راستت را روی دست چپ و دست‏چپت را روی دست راست خود قرار مده، زیرا این کار،تکفیر [گذاشتن دست روی دست] اهل کتاب است، بلکه‏دستانت را آزاد بگذار، چرا که آزاد گذاشتن دست‏هاسزاوارتر است که تورا از نماز غافل نکند.

۴) وصف نماز پیامبر(ص) در روایت معاذ بن جبل طبرانی از عبدالرحمن بن غنم از معاذ بن جبل چنین روایت‏کرده است:

کان النبی(ص) اذا کان فی صلاته رفع یدیه قبالهٔ اذنیه فاذا کبرارسلهما ثم سکت و ربما رایته یضع یمینه علی‏یساره،((۱۳)) هنگامی که پیامبر نماز می‏خواند، دستانش را تا برابرگوش‏هایش بالا می‏برد و وقتی تکبیرهٔ الاحرام می‏گفت، آنها رارها می‏ساخت، سپس سکوت می‏کرد و گاهی او را دیدم که‏دست راستش را روی دست چپش قرار داده است.

اگر چه ذیل حدیث مزبور نشان می‏دهد که پیامبر، در مواردی‏دست راست را روی دست چپش قرار می‏داد، به قرینه کلمه‏«ربما»(گاهی)، این کار بندرت اتفاق می‏افتاده، و گرنه سیره‏حضرت بر رها کردن دست‏ها بوده است.

۵) روایاتی که از امامان اهل بیت(ع) نقل شده است احادیث بسیاری از امامان اهل بیت(ع) روایت شده که رهاکردن دست‏ها در قیام نماز، واجب، و قبض یا تکفیر(گرفتن یاپوشاندن دستی به واسطه دست دیگر) بدعت است.

این جابه نقل برخی از این احادیث بسنده می‏کنیم:

۱) محمد بن مسلم از امام صادق(ع) یا امام باقر(ع) چنین نقل‏کرده است:

در باره مردی که در نماز، دست راستش را روی دست چپ‏می‏گذارد پرسیدم. در پاسخ فرمود:

ذلک التکفیر، لایفعل، این عمل، تکفیر است و نباید انجام شود.((۱۴))

۲) زراره از امام باقر(ع) روایت کرده که فرمود:

و علیک بالاقبال علی صلاتک، و لاتکفر، فانما یصنع ذلک‏المجوس،((۱۵)) برتو است که به نماز روی آوری و تکفیر نکنی که این کار رامجوسیان انجام می‏دهند.

۳) شیخ صدوق با سند خود از علی(ع) نقل کرده که‏فرمود:

و علیک بالاقبال علی صلاتک و لاتکفر فانما یصنع ذلک‏المجوس،((۱۶)) بر تو است که به نماز روی آوری و تکفیر نکنی که این کار رامجوسیان انجام می‏دهند.

۴) شیخ صدوق با سند خود از علی(ع) نقل کرده که‏فرمود:

لایجمع المسلم یدیه فی صلاته و هو قائم بین یدی اللّهعزوجل، یتشبه باهل الکفر یعنی المجوس ((۱۷)) مسلمان نباید در نماز و درحالی که در مقابل خداوند عزوجل، ایستاده است، دستانش را جمع کند، این عمل تشبه به‏اهل کفر(یعنی مجوسیان) است.

توجه خوانندگان را با وجود این روایات به سخنی از دکترعلی سالوس جلب می‏کنیم. وی پس از نقل آرای فقیهان‏شیعه و سنی، قائلان به تحریم تکتف و باطل شدن نماز به‏واسطه آن را چنین وصف می‏کند:

و آن‏ها که به تحریم قبض یا تحریم و باطل شدن نماز به‏واسطه آن معتقدند، نمونه بارز کسانی هستند که برای ایجادتفرقه بین مسلمانان دارای تعصب مذهبی و عاشق مخالفت‏هستند.((۱۸)) آیا این گناه است که شیعه با اجتهاد و کند و کاو در کتاب وسنت، به این حقیقت رهنمون شده که مساله قبض، امری‏است که پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) پدید آمده و دردوران خلفا مردم را به انجام آن مامور کرده‏اند و در نتیجه،کسی که بپندارد قبض، جزء واجب یا مستحب نماز است،چیزی را در دین ایجاد کرده که از دین نیست؟ آیا پاداش‏کسی که اجتهاد کرده، این است که به تعصب مذهبی و عشق‏به مخالفت، متهم شود؟ اگر پاسخ این سؤال مثبت باشد، آیامی‏توان در مورد مالک که قبض را به طور مطلق یا درنمازهای واجب، ناپسند می‏شمرده است، همین گونه داوری‏کرد؟ آیا می‏توان امام مالک را نیز متهم کرد که عشق به‏مخالفت داشته است؟ این‏ها بخشی از ادله‏ای بود که می‏توان با آن‏ها بر جواز رهاکردن دست‏ها در نماز استدلال کرد، بنابراین، در دوران امربین این که قبض در نماز مستحب است یا بدعت چنان که‏مقتضای اختلاف است ترک آن اولی است، زیرا نتیجه‏ترک عمل مستحب، چیزی جز محروم شدن از پاداش چیزدیگری نیست، در صورتی که نتیجه انجام عملی که احتمال‏بدعت بودن آن وجود دارد، احتمال عقاب و بطلان نمازاست، زیرا محال است با عملی که مبغوض مولا است بتوان‏به او تقرب جست.

ادله قائلان به لزوم قبض قائلان به لزوم قبض نیز برای قول خود ادله‏ای دارند که اکنون‏به بررسی آن‏ها می‏پردازیم:

تمام آنچه ممکن است با آن بر سنت بودن قبض استدلال‏کرد، بیش از سه روایت نیست.((۱۹))

۱) حدیث سهل بن سعد که «بخاری‏» آن را روایت کرده‏است.

۲) حدیث وائل بن حجر که «مسلم‏» آن را روایت و بیهقی باسه سند نقل کرده است.

۳) حدیث عبداللّه بن مسعود که «بیهقی‏» آن را در «سنن‏» وغیر آن نقل کرده است.

اکنون به بررسی هر یک از احادیث می‏پردازیم:

حدیث سهل بن سعد بخاری از ابوحازم از سهل بن سعد روایت کرده است که‏گفت:مردم مامور بودند که مردان در نماز، دست راست را بردست چپ قرار دهند.

ابوحازم می‏گوید:

من در این باره نمی‏دانم، مگر آن که به پیامبر(ص) نسبتش‏می‏دهند.((۲۰)) اسماعیل((۲۱)) می‏گوید: ابوحازم گفت: مگر این که به‏پیامبر نسبت داده شود(ینمی به صیغه مجهول) و نگفته است:مگر آن که به پیامبر نسبت دهد(ینمی به صیغه مجهول).

در مورد این حدیث، اختلاف نظر است. برخی گفته‏اند:این‏حدیث موقوف است. برخی دیگر گفته‏اند، مرفوع است، اماجمهور محدثان و فقیهان و اصولیان گفته‏اند: اگر راوی آن رابه زمان پیامبر(ص) منسوب نکند، مرفوع نیست، اما اگر آن رابه زمان پیامبر(ص) منسوب کند و بگوید: «در زمان‏پیامبر(ص)» یا «در حیات او چنین می‏کردیم‏» یا «در میان ماچنین بود» و امثال این عبارات، آن روایت، مرفوع شمرده‏می‏شود و عقیده صحیح همین است.

این مطلب را نووی در شرح صحیح مسلم گفته است.بنابراین قول، این حدیث مرفوع نیست، هر چند ابوحازم به‏مرفوع بودن آن قطع داشته باشد، چه رسد به این که به آن‏قطع نداشته باشد، از این روی، حافظ ابو عمروبن عبدالبر درالتقصی تصریح کرده که این روایت به سهل بن سعد موقوف‏است، نه چیز دیگر.

این روایت را مالک در موطا نقل کرده و بخاری از او گرفته‏است.((۲۲)) این روایت در صدد بیان کیفیت قبض است، اما قطع نظر ازبحث سندی، سخن در دلالت آن است که به نظر ما به دووجه، بر لزوم قبض دلالتی ندارد:

▪ وجه اول:

اگر پیامبر اکرم(ص) به قبض امر کرده است، معنای‏این سخن راوی که «مردم مامور بوده‏اند» چیست؟ اگر آمرپیامبر(ص) بود، بهتر نبود راوی می‏گفت: «پیامبر(ص) امرمی‏کرد...»؟ آیا این سخن راوی نشان نمی‏دهد که مساله قبض‏پس از رحلت پیامبر(ص) سر بر آورده است، یعنی هنگامی‏که خلفا و امیران آن‏ها تصور می‏کردند که این عمل به خشوع‏نزدیک‏تر است و مردم را به انجام آن مامور کردند و به همین‏دلیل بخاری بابی را پس از مساله قبض تحت عنوان خشوع‏باز کرده است. به گفته ابن حجر حکمت قبض این است که‏این حالت، صفت سائل ذلیل است و انسان را بیشتر از عبث‏باز می‏دارد و بیشتر به خشوع نزدیک می‏کند. بخاری باملاحظه این موضوع، بابی را به دنبال مساله قبض تحت عنوان‏خشوع باز کرده است. به عبارت دیگر، دستور حاکمان وامیران به قبض، دلیلی است بر این که در دوره پیامبر و اندکی‏پس از آن، با دستان رها نماز می‏خوانده‏اند، و به دنبال‏حدوث این اندیشه، به قبض دستور دادند. برخی شارحان‏حدیث پیشین بر این مطلب آگاه بوده‏اند، از باب مثال، شیخ‏ملاعلی قاری در تفسیر این حدیث گفته است:

احتمال دارد خلفای چهارگانه یا حاکمان و یا پیامبر(ص) به‏مردم(در باره قبض) دستور داده‏باشند، اما حق این است که‏اگر پیامبر(ص) دستور داده بود، راوی از باب تبرک، نام او راذکر می‏کرد و ترک نام پیامبر(ص) در حدیث نشان می‏دهد که‏امر کننده، پیامبر(ص) نبوده، بلکه حاکمانی بوده‏اند که به جای‏سنت از هواهای نفسانی پیروی می‏کرده‏اند و از آن جا که‏سیره علی و اهل بیت، بر رها کردن دست‏ها در نماز ومحکوم کردن قبض بوده، و حاکمان در نقطه مقابل سیره اهل‏بیت(ع) قرار داشته‏اند، به جای رها گذاشتن دست‏ها در نماز،به قبض دستور داده‏اند.

▪ وجه دوم:

ذیل سند روایت، عبارتی وجود دارد که نشان‏می‏دهد راوی(ابوحازم) که روایت را از سهل نقل کرده، درصحت مضمون روایت تردید داشته است، زیرا در پایان گفته‏است که «مضمون روایت را درست نمی‏دانم، مگر این که آن‏را به پیامبر(ص) نسبت می‏دهد»، و اسماعیل سخن ابوحازم‏را چنین نقل کرده است:

مضمون روایت را درست نمی‏دانم، مگر این که به‏پیامبر(ص) نسبت داده شود، یعنی فعل «ینمی‏» را که از ریشه‏«نمی‏» به معنای نسبت دادن است، به صورت مجهول قرائت‏کرده و طبق این قرائت معنای جمله چنین می‏شود: معلوم‏نیست که قبض در نماز، سنت باشد، مگر این که انجام آن به‏پیامبر(ص) نسبت داده شده باشد، بنابراین، آنچه سهل بن‏سعد روایت کرده، مرفوع است.

آیت الله شیخ جعفر سبحانی

پاورقی

۱- محمد جواد مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسهٔ، ص ۱۱۰.

۲- ر. ک: دکتر عبدالحمید بن مبارک، رسالهٔ مختصرهٔ فی السدل، ص ۵.

۳- محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، ج ۱۱، ص ۱۵ و۱۶.

۴- بیهقی، السنن، ج ۲، ص ۷۲، ۷۳، ۱۰۱، ۱۰۲، ابوداوود، السنن، ج ۱، ص ۱۹۴ باب «افتتاح الصلاهٔ »، ح ۷۳۰ آ۷۳۶، ترمذی، السنن، ج ۲، ص ۹۸، باب «صفهٔ الصلاهٔ »، مسنداحمد، ج ۵، ص ۴۲۴، و ابن خزیمه درصحیحش باب «الاعتدال فی الرکوع »، شماره ۵۸۷.

۵- از جمله، ابو هریره، ابو اسید ساعدی، ابو قتاده حارث بن ربعی و محمد بن مسلمه.

۶-دکتر عبدالحمید بن مبارک، رسالهٔ مختصر فی السدل،ص ۱۱.

۷- بدایهٔ المجتهد، ج ۱، ص ۹۹.

۸- رساله مختصرهٔ فی السدل، ص ۶ و ۷.

۹- حر عاملی، وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۴۶۰ ۴۵۹، باب اول ازابواب افعال نماز، ح ۱ ، همچنین ر. ک: باب ۱۷، ح ۱ و۲.

۱۰- بلوغ المرام، ص ۹۲، شماره ۲/۲۵۰ و پاورقی آن،چاپ ریاض، همچنین سبل السلام، ج ۱، ص ۱۵۹.

۱۱- بلوغ المرام، ص ۹۹، شماره ۸/۲۵۷.

۱۲- دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۱۶۱، شماره ۴۷۲، چاپ قاهره.

۱۳- المعجم الکبیر، ج ۲۰، ص ۷۴.

۱۴- وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۲۶۶، باب ۱۵ از ابواب قواطع الصلاهٔ، ح ۱، ۲ و ۳.

۱۵- همان.

۱۶- همان.

۱۷- وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۲۶۷، باب ۱۵از ابواب قواطع الصلاهٔ، ح ۷.

۱۸- فقه الشیعهٔ الامامیهٔ و مواضع الخلاف بینه و بین المذاهب الاربعهٔ، ص ۱۸۳.

۱۹- برای لزوم قبض، ادله دیگری هم وجود دارد که صحیح نیست، چنان که این مطلب از کلام امام نووی درشرحش بر صحیح مسلم، ج ۴، صفحه ۳۵۸ فهمیده می شودو به زودی به

طور کامل در باره آن سخن خواهیم گفت.

۲۰- ابن حجر، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، ج ۲،ص ۲۲۴، باب وضع الیمنی علی الیسری، صحیح مسلم، ج ۲،ص ۱۳، باب «وضع یده الیمنی علی الیسری ». بیهقی هم آن رادر السنن الکبری، ج ۲، ص ۲۸، ح ۳، باب «وضع الیمنی علی الیسری فی الصلاهٔ » نقل کرده است.

۲۱- مقصود از اسماعیل، اسماعیل بن ابی اویس، استادبخاری است، چنان که حمیدی به آن اعتقاد دارد. ر. ک: فتح الباری، ج ۵، ص ۳۲۵.

۲۲- الموطا، ص ۱۳۵، کتاب الصلاهٔ، ح ۲۲۶.

۲۳- همان.

۲۴- فتح الباری، ج ۴، ص ۱۲۶.

۲۵- مسلم، الصحیح، ج ۱، ص ۱۳، کتاب الصلاهٔ، باب ۵ ازابواب «وضع یده الیمنی علی الیسری ». در سند این حدیث،همام قرار دارد که اگر مقصود از همام، همان همام بن یحیی باشد، ابن عمار در مورد او گفته است: یحیی القطان به همام اهمیت نمی داده و عمر بن شیبه گفته است: عفان برای ما نقل کرد که یحیی بن سعید در بسیاری از احادیث همام به اواعتراض می کرد، و ابو حاتم گفته است: همام در محفوظاتش ثقه بوده است (ر. ک: هدی الساری، ج ۱، ص ۴۴۹). در سند این حدیث، محمد بن جحاده نیز قراردارد، نووی درشرحش بر صحیح مسلم اشاره کرده و گفته است: در سنداین روایت، محمد بن جحاده قرار دارد، سپس سکوت کرده است.

۲۶- سنن ترمذی، ج ۲، ص ۲۱۷، ح ۳۷۸.

۲۷- سنن نسایی، ج ۲، ص ۹۷، باب «وضع الیمین علی الشمال فی الصلاهٔ ».

۲۸- سنن بیهقی، ج ۱، ص ۲۸، باب «وضع الید الیمنی علی الیسری فی الصلاهٔ ».

۲۹- تهذیب التهذیب، ج ۵، ص ۱۷۴، شماره ۲۹۸.

۳۰- سنن نسایی، ج ۲، ص ۹۵، باب «موضع الیمین من الشمال فی الصلاهٔ ».

۳۱- سنن بیهقی، ج ۲، ص ۲۸، باب «وضع الید الیمنی علی الیسری فی الصلاهٔ ».

۳۲- تهذیب التهذیب، ج ۵، ص ۲۱۱، شماره ۳۶۴.

۳۳- سنن نسایی، ج ۲، ص ۹۷، باب «فی الامام اذا رای الرجل قد وضع شماله علی یمینه ».

۳۴- تهذیب التهذیب، ج ۲، ص ۲۰۱، شماره ۳۷۲.

۳۵- سنن ترمذی، ج ۲، ص ۳۲، شماره ۲۵۲.

۳۶- سنن بیهقی، ج ۲، ص ۲۹.

۳۷- میزان الاعتدال، ج ۳، ص ۳۸۴، شماره ۶۸۶۳.