تاثیر کلام اسلامی بر فلسفه اسلامی از دیدگاه استاد شهید مرتضی مطهری

راقم این سطور که خود در فلسفه طلبه ای نوپا و مبتدی است و در کلام نیز از فلسفه بی بهره تر است به خود اجازه ورود به این حیطه کاری را نمی داد

راقم این سطور که خود در فلسفه طلبه‏ای نوپا و مبتدی است و در کلام نیز از فلسفه بی‏بهره‏تر است. به خود اجازه ورود به این حیطه کاری را نمی‏داد. اما با توجه به گذشت‏بیش از پانزده سال از شهادت استاد و علی‏رغم عنایت و توجه جوامع علمی حوزه و دانشگاه به آثار آن شهید فرزانه، متاسفانه این مساله هر چند از دیدگاه آن متفکر عالیقدر از اهمیت فوق‏العاده‏ای برخوردار بود از دیده به دور مانده است. با اینکه یکی از امتیازات قابل توجه آن فیلسوف الهی نیز نسبت‏به دیگر استادان فلسفه توجه و عنایت‏خاص او به همین مساله می‏باشد. حقیر در بعض مراکز دانشگاهی و حوزه علمیه قم، با مراجعه به منابع کامپیوتری تالیفات استاد نیز به این مساله جز مواردی اندک برخورد نکردم. لذا با این انگیزه که شاید بعدها از اهل فن و یا مؤسسات علمی کار ناقابل و ناقص این حقیر را با دیده اصلاح به اکمال و اتمام برسانند، به صورت مقاله عرضه نمودم. امید آنکه مقبول درگاه احدیت افتد و مشمول دعای خیر روح پرفتوح استاد شهید نیز واقع شود. ان شاءالله

استاد شهید یکی از تحولات جدید در علم را در اروپا توجه به مسایل تاریخی علوم می‏داند و آن را موضوعی مفید به حساب می‏آورد. و می‏نویسد:

«در تحولات جدید اروپایی یکی از موضوعات مفیدی که نظر دانشمندان را جلب کرد. مطالعه تاریخ حیات علوم و فنون بود. (۲) »

و این در حالی است که راجع به مشرق می‏نویسند: «در مشرق زمین این جهت‏به کلی مهجور و متروک و مورد غفلت اهل نظر بود. (۳) »

البته این بی‏توجهی به تاریخ مسایل محدود به فلسفه نبوده بلکه درسایر علوم نیز جریان داشت «علمای مشرق زمین که در فنی وارد می‏شدند.فقط به جنبه های نظری مسایل می‏پرداختند و نظر به جنبه‏های تاریخی آنها نداشتند....» (۴)

این بی‏توجهی نقائص و اشکالاتی داشت. از جمله اینکه «موجب شده است که متخصصین فنون نیز از این قسمتها بی‏خبر بمانند و احیانا اشتباهات عظیمی به آنها دست‏بدهد. مثلا اگر کسی به کتب فلسفه از قبیل شرح منظومه حکیم سبزواری و غیره مراجعه کند و مسایل موجود را مورد نظر قرار دهد. چنین می‏پندارد که از دو هزار و چهارصد سال پیش که مکتب مشاء و مکتب اشراق تاسیس شده. مساله اصالت وجود و اصالت ماهیت مطرح بوده و مشائین اصالت وجودی و اشراقیین اصالت ماهوی بوده‏اند. همچنین از زمان‏ها مساله وحدت و کثرت وجود به همین صورتی که امروزه مورد مطالعه است، یعنی با توجه به اصالت وجود و اعتباریت ماهیت، مطرح بوده و حکمای مشاء قایل به کثرت وجود بوده‏اند. و حکمای ایران باستان قایل به تشکیک وجود بوده‏اند. حال آنکه وقتی انسان به کتب فلسفه از چهارقرن پیش به آن طرف مراجعه می‏کند اسمی از اصالت ماهیت نمی‏یابد. اگر احیانا در بعضی کتب که از دوره ابن سینا به بعد تالیف یافته، بحثی از اعتباریت وجود و اینکه وجود از معقولات ثانیه است. به بیان آمده و دلایلی آورده شده، نه به آن معنی و مفهوم است که اخیرا در مبحث اصالت وجود و اصالت ماهیت قصد می‏شود. چنانکه عن قریب توضیح خواهیم داد..... (۵) »

مشکل دیگری که از این بی‏توجهی نشات می‏گیرد اینکه موجب انحراف افکار شده است (در این زمینه مسامحه‏های شده که افکار محصلین را خواه ناخواه منحرف می‏کند) (۶) .

ایشان در راس کسانی که با بیانات خود این مشکل را به وجود آورده‏اند از شیخ اشراق نام می‏برد و سپس به حاجی سبزواری تصریح می‏کند:

«به نظر ما شیخ شهاب‏الدین سهروردی معروف به (شیخ اشراق) بیش از هر فیلسوف دیگری بیانات گمراه کننده‏ای از نظر ریشه‏های تاریخی مسایل ابراز داشته است. (۷) »

«مرحوم ملاهادی سبزواری حکیم و عارف بزرگ قرن سیزدهم نیز به نوبه خود در گمراه ساختن افکار از نظر ریشه‏های تاریخی سهم بسزایی دارد. (۸) »

البته مرحوم استاد با اینکه شیخ اشراق و حاجی سبزواری را دو مصداق برای این انحرافات فکری تاریخی می‏داند، راجع به مرحوم حاجی دیدگاه خاصی دارد که ضمن بی‏اعتبار دانستن اینگونه نظرات حاجی آن را معلول عواملی می‏داند. چنانکه فرموده‏اند:

«آن چیزی که موجب شده بیانات مرحوم حاجی سبزواری ارزش تاریخی خود را از دست‏بدهد، با آنچه که درباره شیخ اشراق مصداق دارد، متفاوت است. نداشتن کتابخانه، اعتماد به نقل دیگران، میل شدید آن مرد بزرگ به توجیه و تاویل کلمات گذشتگان به محملی قابل قبول علت اصلی این امر است. (۹) »

در عین حال تصریح دارند بر اینکه در بین قدمای از فیلسوفان، ملاصدرا و حاجی سبزواری بیشتر از دیگران به این مساله توجه داشته‏اند. اما همان نقص را در مقام مقایسه بین حاجی و ملاصدرا برای حاجی قایل هستند. چنانکه می‏نویسد:

«قدما به طور کلی به سیر تاریخی مسایل توجه نمی‏کرده‏اند، ولی حاجی بیش از همه در این جهت توجه کرده است. ملاصدرا باز چون بر همه کتابهای دیگران احاطه داشته است گاهی وقتها که وارد سیر تاریخی مسایل می‏شود، خیلی عمیقتر از حاجی وارد می‏شود. ما که بعضی مسایل را مقایسه کرده‏ایم، دیده‏ایم که ملاصدرا از لحاظ سیر تاریخی مسایل را خیلی دقیقتر بیان کرده است. (۱۰) »

البته در جای دیگری راجع به مرحوم حاجی نوشته‏اند:

«اما حاجی به سیر تاریخی مسایل وارد نبوده و توجهی نداشته است. علتش هم این بوده که کتاب زیاد نداشته است. و می‏گویند همه کتابهایش از همین چند تا کتاب معمولی تجاوز نمی‏کرده است. لذا هر جا بخواهد مسایل را از جنبه تاریخی بیان کند حرفهایش چندان ارزشی ندارد. (۱۱) »

چنانکه گفته شد، دایره این بی‏توجهی گسترده بود و شامل علوم مختلف از قبیل طب، منطق، ریاضیات و ادبیات، حتی شامل علوم اسلامی مانند فقه، اصول و حدیث نیز می‏شده است. (۱۲) اما در میان آنها فلسفه به علل خاص خود بیشتر از علوم دیگر با این مشکل مواجه بوده است. استاد شهید ابهام، پیچیدگی مسایل فلسفی، بی‏توجهی فیلسوفان و علل خاص دیگر را از جمله این عوامل به حساب آورده، می‏فرمایند:

«در میان علوم و معارف وابسته به فرهنگ اسلامی آنچه از لحاظ سیر تاریخی از همه ناشناخته‏تر است، فلسفه می‏باشد. سر مطلب معلوم است، ابهام و پیچیدگی مسایل فلسفی...» (۱۳)

در جای دیگر فرموده‏اند:

«... این جهت را باید یادآوری کرد که تحقیق در "سیر فلسفه در جهان اسلام" در چهارقسمتی که ذکر شد (۱۴) یک زمینه صددرصد بکر و دست نخورده است. نه در غرب روی این زمینه کار درستی شده نه در شرق... (۱۵) »

حیات تعقلی در اسلام و سابقه دیرین آن

«علم کلام یک علم صددرصد اسلامی است.... (چرا) که پیدایش علم کلام در دینی مانند اسلام که مسایل زیادی درباره مبدا و معاد و انسان و جهان طرح کرده است و در اجتماعی مانند اجتماع اسلامی قرون اولیه اسلامی که یک نشاط علمی نیرومند بر آن حکومت می‏کرد، طبیعی و ضروری است.... (۱۶) »

در تالیفات و بیانات استاد شهید دلایل مقتضی بر این مدعا اقامه شده است. چنانکه می‏فرمایند:

«ما دلایل بسیار متقن داریم، که اصلا این مباحث، قبل از اینها (ترجمه فلسفه و منطق) به وجود آمده است. همین طور که بحثهای کلامی هم قبل از دوره ترجمه مطرح بوده است. فرنگیها خیلی کوشش کرده‏اند که برای بحثهای کلام عقلی. ریشه یونانی و ریشه هندی پیدا کنند. ولی اصلا پیدا نمی‏شود. یعنی بسیاری از این بحثهای کلام عقلی در وقتی پیدا شده است. که هنوز نه از هند چیزی آمده بود و نه از یونان چیزی بود.

بعضی از مسیحی‏ها می‏گویند که این مباحث، مثلا از ناحیه مسیحیان سوری سریانی آمده است. اینها هم اصلا نمی‏توانند این مطلب را ثابت کنند. مثلا همین ابوهذیل علاف که متعلق به اول قرن دوم است مسائل و مباحثی را مطرح‏کرده است. در صورتی که اصلا هنوز فلسفه‏ای ترجمه نشده بود.» (۱۷)

● دلایل استاد بر اثبات مدعای خود

۱) قرآن کریم :«قرآن کریم تکیه فراوانی به حیات تعقلی دارد.» (۱۸) چنانکه در جای دیگر نوشته‏اند:

«قرآن رسما بر برخی از مسایل اعتقادی از قبیل توحید و معاد و نبوت استدلال می کند و برهان اقامه می نماید و از مخالفان، حجت و برهان مطالبه می کند و می فرماید: «قل هاتوا برهانکم ان کنتم صادقین‏» (بقره / ۱۱۱) (۱۹) »

۲) پیشوایان معصوم (پیامبر اسلام و امامان شیعه، خصوصا حضرت امام علی بن ابیطالب‏علیه السلام).

استاد شهید می فرمایند:

«در کلمات رسول خدا (۲۰) و علی علیه السلام بحثهای تعقلی دقیق و عمیق فراوان است.» (۲۱)

«در کلمات پیشوایان دین چه به صورت ادعیه و چه به صورت احتجاجات و چه به صورت خطبه و خطابه از این مسایل زیاد آورده شده است.» (۲۲)

در بین پیشوایان بزرگوار دین نقش امیرالمومنین علی علیه السلام متمایز است و این نیز خود معلول عواملی خاص است. چنانکه می فرمایند:

«حقیقت این است که طرح بحثهای عقلی عمیق در معارف اسلامی اولین بار به وسیله علی علیه السلام در خطب و دعوات و مذاکرات آن حضرت مطرح شد. او بود که اولین بار درباره ذات و صفات باری و درباره حدوث و قدوم، بساطت و ترکیب، وحدت و کثرت، و غیر اینها بحثهای عمیق را طرح کرد که در نهج البلاغه (۲۳) و روایات مستند شیعه مذکور است‏» (۲۴) .

۳) خوارج و دیگر مردمان از صدر اسلام، وی می فرماید:

«به علاوه سند دیگری که در اینجا هست این است که مسایل عقلی و فکری اول بار که طرح شد. در بحثهای خوارج طرح شد که در استدلالهای حضرت امیر هم هست....» (۲۵)

۴) متکلمان اسلامی و شیعی

«علم کلام از نیمه دوم قرن اول هجری پیدا شد. عده‏ای به بحث در اصول دین و به مباحث مربوط به توحید و صفات خداوند و تکلیف و معاد پرداختند.اینها به نام متکلمین خوانده شدند ....» (۲۶)

«متکلمین اسلامی قبل از آنکه کتب فلسفی ترجمه شود به یک سلسله بحثهای تعقلی و استدلالی پرداختند....» (۲۷)

«در میان متکلمین شیعی اولین فردی که در مورد عقاید کتاب تالیف کرده است. علی بن اسماعیل بن میثم تمار است‏» (۲۸)

با توجه به این دلایل در می یابیم که «حیات عقلی مسلمین سابقه طولانی‏تری دارد.و چهارده قرن از آن می گذرد.» (۲۹)

پی‏نوشتها:

۱- هرچند راقم این سطور نام دیگری برای این مقاله برگزیده بود. اما به تناسب اینکه هدف بررسی دیدگاههای استاد شهید می‏باشد عنوان مقاله نیز از تالیفات قلمی استاد انتخاب شده است. ر.ک به عدل الهی، ص‏۱۹ و مجموعه آثار ج‏۱، ص‏۵۲.

۲- اصول فلسفه و روش رئالیسم (صدرا)، ج ۳، مقاله ۷ ص ۷۲. مجموعه آثار، ج ۶، ص ۵۲۲.

۳- همان.

۴- همان.

۵- همان. همچنین ر.ک: مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۲۲۴-۲۲۵ (مقالات فلسفی).

۶- مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۲۳۷ (مقالات فلسفی).

۷- مجموعه آثار، ج ۵، ص ۲۳ (مقاله، نظری اجمالی به سیر فلسفه در اسلام).

۸- همان، ص ۲۳ و ۲۴.

۹- همان، ص‏۲۴.

۱۰- شرح مبسوط منظومه (انتشارات حکمت)، ج ۱، ص ۶۲ (پاورقی)، مجموعه آثار، ج ۹، ص ۶۲.

۱۱- همان (متن کتاب).

۱۲- اصول فلسفه و روش رئالیسم (چاپ صدرا)، ج ۳، مقاله ۷ ص ۷۲، مجموعه آثار، ج ۶، ص ۵۲۲.

۱۳- مجموعه آثار، ج ۵، ص ۲۳ (مقاله سیر فلسفه در اسلام); مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۲۳۷ (مقالات فلسفی).

۱۴- فلسفه کلی و الهیات به معنی الاخص و علم النفس و تا اندازه‏ای شامل منطق، ر.ک: به مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۲۲۳ (مقالات فلسفی).

۱۵- مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۲۲۵ (مقالات فلسفی).

۱۶- خدمات متقابل اسلام و ایران، ج ۲، ص ۵۱۷، مجموعه آثار، ج ۱۴، ص ۴۵۳.

۱۷- شرح مبسوط منظومه (حکمت)، ج ۱، صص ۲۷۹ - ۲۷۸ (پاورقی)، مجموعه آثار، ج ۹، ص ۲۳۳.

۱۸- مجموعه آثار، ج ۵، ص ۲۱ (مقاله سیر فلسفه در اسلام).

۱۹- خدمات متقابل اسلام و ایران، ج ۲، ص ۵۱۷، مجموعه آثار،ج ۱۴، ص ۴۵۳.

۲۰- مرحوم علامه محمد اقبال لاهوری چنین نوشته اند: «آغاز جستجوی شالوده های عقلی در اسلام را می توان از زمان خود حضرت پیغمبر دانست. آن حضرت غالبا چنین دعا می کرد: اللهم ارنی الاشیاء کماهی ...» ر.ک: احیای فکر دینی در اسلام، ص ۵.

۲۱- مجموعه آثار، ج ۵، ص ۲۱ (سیر فلسفه در اسلام).

۲۲- اصول فلسفه و روش رئالیسم (صدرا) ج ۵ (مقدمه)، مجموعه آثار، ج ۶، ص ۸۸۱.

۲۳- استاد شهید می فرمایند: در نهج البلاغه در حدود چهل نوبت درباره این مسایل و مطالب بحث‏شده است. بعضی از آن بحثها طولانی است. یعنی در حدود دو.سه صفحه است. سیری در نهج البلاغه، صص ۳۴-۴۴ و مجموعه آثار، ج ۶، ص ۸۸۱.

پروفسور هانری کوربن در این باره می نویسد: نهج البلاغه را می توان به عنوان یکی از مهمترین منابع اصول عقاید دانست. ر.ک: تاریخ فلسفه اسلامی، ص‏۵۴.

۲۴- آشنایی با علوم اسلامی، کلام، ص ۵۴، مجموعه آثار، ج ۳،ص ۹۲. خدمات متقابل اسلام و ایران، ج ۲، ص ۵۱۷، مجموعه آثار، ج ۱۴، ص ۴۵۳.

۲۵- شرح مبسوط منظومه (حکمت) ج ۱، ص ۲۷۹ (پاورقی) و مجموعه آثار، ج ۹، ص ۲۲۳.

۲۶- مجموعه آثار، ج ۴، ص ۹۵۱ (مقاله اصل عدل در سلام) ر.ک: سیری در سیره ائمه اطهار، ص ۱۴۵.

۲۷- مجموعه آثار، ج ۵، ص ۲۱ (مقاله سیرفلسفه در اسلام).

۲۸- آشنایی با علوم اسلامی، کلام (مجموعه آثار، ج ۳، ص ۹۳) و خدمات متقابل اسلام و ایران، ج‏۲، ص‏۵۱۷ و ر.ک: تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام (اعلمی) ص ۳۵۳.

۲۹- مجموعه آثار، ج ۵، ص ۲۱ (مقاله سیرفلسفه در سلام).

۳۰- همان.

۳۱- خدمات متقابل اسلام و ایران، ج ۲، ص ۵۲۳ و مجموعه آثار، ج ۱۴، ص ۴۵۸.

۳۲- مجموعه آثار، ج ۵، ص ۲۱ (مقاله سیر فلسفه در اسلام).

۳۳- عبارات استاد در این قسمت‏بیشتر موارد با کمی تغییر و تصرف نقل شده است.

۳۴- مجموعه آثار، ج ۵، ص ۳۸۷ (شرح مختصر منظومه).

۳۵- همان (پاورقی).

۳۶- همان، پاورقی و صص ۱۴۹ و ۱۵۰ (کلیات فلسفه).

۳۷- همان، ص ۳۸۷ (پاورقی).

۳۸- همان، ص ۱۵۰ (کلیات فلسفه).

۳۹- همان، صص ۳۸۷ و ۳۸۸ (پاورقی، شرح مختصر منظومه).

۴۰- همان، ص ۳۸۷ (پاورقی، شرح منظومه).

۴۱- همان، ص ۱۵۰ (کلیات فلسفه).

۴۲- همان، ص ۳۸۸ (پاورقی، شرح منظومه).

۴۳- همان.

۴۴- مجموعه آثار، ج ۵، صص ۱۴۹ - ۱۵۰ (کلیات فلسفه، روشهای فکری اسلامی).

۴۵- همان، ج ۳، ص ۶۱. کلام، ص ۱۴.

۴۶- ابوجعفر محمد بن حسن معروف به خواجه نصیرالدین طوسی متولد جمادی الاول ۵۹۷ و متوفی ۱۸ ذی‏الحجهٔ (عید غدیر) ۶۷۲ ه. ق. مطابق با ۱۲۷۴ میلادی. که در سن ۷۵ سالگی رحلت کرده و در کاظمین دفن شده است. ایشان تالیفات زیادی دارد که محققان تالیفات ایشان را در بیشتر از ده محور کلی و تا ۲۷۴ کتاب و مقاله ضبط کرده‏اند. ر.ک: نصیرالدین الطوسی، د. هانی، نعمان فرحات، بیروت.

(ایشان) مظهر و نماینده کامل کلام شیعی است (مجموعه آثار ج ۵، ص ۱۵۰).

۴۷- مجموعه آثار، ج ۵، ص ۱۵۰ (کلیات فلسفه).

۴۸- همان، ج ۳، ص ۹۵، کلام، ص ۵۸.

۴۹- تجرید العقاید یا تجرید الکلام; این کتاب یکی از معروفترین کتب کلام است (مجموعه آثار، ج ۵، ص‏۱۵۰). خواجه با تالیف کتاب تجرید الاعتقاد محکمترین متن کلامی را آفرید. پس از تجرید هر متکلمی اعم از شیعه و سنی که آمده به این متن توجه داشته است (مجموعه آثار، ج ۳، کلام، ص ۹۵) کتاب تجرید در تحول مسایل کلامی نقش دارد و از آن کتابهایی است که زیاد شرح شده و بر آن حاشیه زده شده است (شرح مبسوط، ج‏۱، ص ۲۷۱) و (مجموعه آثار، ج ۱۴، ص ۴۵۵).

۵۰- مجموعه آثار، ج ۳، ص ۹۵، کلام، ص ۴۸.

۵۱- شرح مبسوط منظومه (حکمت)، ج ۱، ص ۲۲۱ و مجموعه آثار، ج ۹، ص ۲۱۸.

۵۲- علاءالدین علی بن محمد معروف به فاضل قوشچی م ۸۹۷. کتاب را برای سلطان ابوسعید کورکانی تالیف کرد. و این شرح به نام شرح جدید معروف است.

۵۳- قاضی عضدالدین ایجی (م ۷۵۷) معاصر و ممدوح حافظ است کتاب او، المواقف فی علم الکلام سخت تحت تاثیر کتاب تجریدالعقاید (خواجه نصیرالدین طوسی) است (مجموعه آثار، ج ۵، ص ۱۵۱ و ۱۴۹ با کمی تغییر و تصرف).

۵۴- میر سید شریف جرجانی م ۸۱۶ (شیراز) این شرح بر کتاب المواقف از همه معروفتر است (مجموعه آثار، ج ۵، ص ۱۵۱ با تصرف).

۵۵- سعدالدین تفتازانی مسعود عمر بن عبدالله هروی شافعی خراسانی صاحب تهذیب در فن منطق و مقاصد در علم کلام و ... شاگرد قطب رازی و قاضی ایجی در سال ۷۹۲ در سمرقند وفات کرده و در سرخس دفن شده است.

۵۶- همان.

۵۷- سید الحکماء والمدققین، محمد بن ابراهیم، ملقب به صدرالدین کبیر در سال ۹۰۳ به قتل رسیده است (هدیهٔ الاحباب، ص ۲۰۶).

۵۸- استاذالبشر، عقل حادی عشر، خاتم حکماء و عزت علما، فرزند صدرالدین محمدبن ابراهیم، در سال‏۹۴۸ در شیراز وفات یافت (هدیهٔ الاحباب، ص ۲۲۶).

۵۹- ملا جلال الدین محمدبن سعد دوانی، حکیم، متکلم، فاضل، شاعر، محقق ... در اوایل بر مذهب تسنن بوده، لکن بعد شیعه شد. زمان وفاتش بعد از سال‏نهصد قمری است (هدیهٔ الاحباب، ص ۱۵۴) در سال ۸۰۳ متولد و ۹۰۳ یا ۹۰۸ در گذشته است (خدمات متقابل، ج ۲، ص ۵۷۸).

۶۰- سید اجل، محقق نحریر و عالم مدقق خیبر حکیم متکلم ماهر در عملیات و کامل در نقلیات میر محمد باقر بن الحسینی الاسترآبادی معروف به میرداماد، ... میرداماد در تعبدات بی‏نهایت رسیده بود. و قرآن مجید را بسیار تلاوت می‏کرد....(هدیهٔ‏الاحباب، شیخ عباس قمی، ص ۱۵۲) استاد شهید می‏فرمایند. فلسفه به وسیله میرداماد رنگ و بوی دیگری می‏گیرد.... وی علاوه بر اینکه فیلسوف بود، فقیه و ریاضیدان و ادیب و رجالی هم بود. روی همرفته مردی جامع بود. و خود را معلم ثالث، می‏خواند. (خدمات متقابل اسلام و ایران، ج‏۲، ص ۵۸۳).

۶۱- حکیم الهی و فیلسوف ربانی بی‏نظیر که حکمت الهی را وارد مرحله جدیدی کرد ... (خدمات متقابل اسلام و ایران، ج ۲، ص ۵۸۶).

۶۲- شرح مبسوط منظومه (حکمت)، ج ۱، ص ۲۷۶ (پاورقی) و مجموعه آثار، ج ۹، ص ۲۲۱-۲۲۲.

۶۳- آشنایی با علوم اسلامی، کلام اسلامی، ص‏۵۸. مجموعه آثار، ج ۳، ص ۹۵ و ج ۵، ص ۱۵۰ (کلیات فلسفه) و شرح مبسوط منظومه، ج ۱، ص ۲۸۱.

۶۴- خدمات متقابل اسلام و ایران، ج ۲، ص ۵۷۳ و مجموعه آثار، ج‏۱۴، ص‏۵۰۱.

۶۵- آشنایی با علوم اسلامی، کلام، ص ۵۸ و مجموعه آثار، ج ۳، ص ۹۵.

۶۶- همان.

۶۷- همان.

۶۸- اصول فلسفه و روش رئالیسم (صدرا)، ج ۳، ص ۱۹۸ (مقاله نهم) و مجموعه آثار، ج ۶، ص ۶۴۸.

۶۹- مجموعه آثار، ج ۳، ص ۹۵، کلام ۵۸ (با تغییرو تصرف).

۷۰- همان، ج ۵، ص ۱۵۰ (کلیات فلسفه).

۷۱- مجموعه آثار، ج ۵، ص ۱۵۵ (کلیات فلسفه، درس پنجم).

۷۲- همان، ج ۱۳، ص ۲۳۳ و ۲۳۴ (مقاله، فلسفه‏اسلامی پیش از ملاصدرا).

۷۳- همان، ج ۳، ص ۹۵ و آشنایی با علوم اسلامی، کلام، ص‏۵۸.

۷۴- همان.

۷۵- همان، ج ۱۳، صص ۲۳۴ - ۲۳۵.

۷۶- آشنایی با علوم اسلامی، کلام، ص ۵۵ (درس هفتم). مجموعه آثار ج‏۳، ص‏۹۳.

۷۷- همان، ج ۱، ص ۵۲ و عدل الهی، ص‏۱۹ - ۲۰ (مقدمه).

۷۸- اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج‏۳، ص ۱۹۸ (مقاله نهم). مجموعه آثار، ج ۶، ص ۶۴۸.

۷۹- مجموعه آثار، ج ۳، ص ۶۱ و آشنایی باعلوم اسلامی، کلام و ر.ک: مدخل و در آمد علم کلام، علی ربانی گپایگانی، صص ۱۷۷ - ۱۷۳.

۸۰- اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج ۳، ص‏۱۹۸ (مقاله نهم).

۸۱- مجموعه آثار، ج‏۱، ص‏۵۲ و عدل الهی، صص‏۲۰ - ۱۹ (مقدمه) و مجموعه آثار ج ۵، صص ۱۴۸-۱۴۷ (کلیات فلسفه).

۸۲- همان، ج ۱۳، ص ۲۸۸ (مقاله وجود ذهنی) و ص‏۲۴۰ (مقاله فلسفه اسلامی بیش از ملاصدرا) و شرح مبسوط، ج ۱، ص‏۲۷۳.

۸۳- مجموعه آثار ج ۱۳، ص ۲۳۳ (مقاله فلسفه اسلامی پیش از ملاصدرا).

۸۴- همان.

۸۵- مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، الوالحسن علی بن اسماعیل الاشعری، متوفی ۳۲۴.

۸۶- مجموعه آثار، ج ۱۳، صص ۲۳۵ - ۲۳۴.

۸۷- مجموعه آثار، ج‏۱۳، ص ۲۲۵ (مقالات فلسفی).

۸۸- همان، ص ۲۲۵-۲۲۶.

۸۹- حضرت استاد فرموده‏اند: «از مسائل وجود گویا دو مساله است که در فلسفه ارسطو نیز مطرح بوده است. یکی مساله بداهت وجود و دیگری هم مسئله اشتراک معنوی وجود. عیز از اینها مساله دیگری در فلسفه ارسطو مطرح نبوده است و شرح مبسوط منظومه، ج‏۱، ص‏۱۹. مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۲۵۵، مقالات فلسفی، حکمت صدرالمتالمین.

۹۰- مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۲۳۳. مقاله فلسفه اسلامی پیش از ملاصدرا.

۹۱- اصول فلسفه و روش رئالیسم (صدرا)، ج ۱۳، ص ۱۷ (مقاله هفتم)، مجموعه آثار، ج ۶، ص ۴۶۷.

۹۲- همان.

۹۳- همان، ص ۱۹۸ (مقاله نهم); مجموعه آثار، ج ۶، ص ۴۶۷.

۹۴- همان، ص ۴۲ و صص ۷۳ و ۷۴ (مقاله هفتم).

۹۵- شرح مبسوط منظومه (انتشارات حکمت)، ج ۱، ص ۶۰ (پاورقی) و مجموعه آثار، ج‏۹، ص‏۶۰.

۹۶- مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۲۳۳ (مقالات فلسفی) و شرح مبسوط ج‏۱، ص ۵۹ و ۶۰ و مجموعه آثار، ج‏۹، ص ۵۹ و ۶۰.

۹۷- مجموعه آثار، ج‏۱۳، ص ۲۵۶ (مقالات فلسفی).

۹۸- شرح مبسوط منظومه، ج‏۲، ص‏۱۷۹، و مجموعه آثار، ج‏۹، ص‏۴۵۳.

۹۹- مجموعه آثار، ج ۱، ص ۲۴ و ج ۹، ص ۳۵.

۱۰۰- همان، ج ۷، ص ۴۸۰ - ۴۸۱ (الهیات شفا، مقاله ۷).

۱۰۱- شرح مبسوط منظومه، ج ۲، ص ۲۴۱، با اندکی تلخیص، مجموعه آثار، ج ۹، ص ۴۹۹.

۱۰۲- مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۲۳۴ (مقالات فلسفی).

۱۰۳- ابوالحسن علی بن اسماعی اشعری نواده ابو موسی اشعری به سال (۲۶۰ ق) در بصره زاده شد و پس از آنکه عمر خود را در مبارزه در راه سنت و نبرد با معتزله گذرانید به سال ۳۲۴ ق در بغداد بدرود حیات گفت. (تاریخ فلسفه، حناالفاخوری ص ۱۴۷ و ۱۴۶) شهید مطهری درباره او چنین نوشته است: او که شخص نابغه و مفکر بزرگی بوده ست‏برای دعاوی اهل حدیث پایه استدلالی ریخت و با نیروی اسلام و نه مثل متوکل با زور موجی علیه معتزله در دنیای اسلام به وجود آورد. شرح مبسوط ج‏۱، ص‏۴۲.

۱۰۴- شرح مبسوط منظومه، ج ۱، ص ۲۸۰ و مجموعه آثار، ج ۹، ص ۲۲۴.

۱۰۵- مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۲۸۸ و ۲۴۰ و ۲۴۱.

۱۰۶- همان، ج‏۵، ص‏۲۲۳.

۱۰۷- اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج‏۵، ص ۵۴ و شرح مبسوط منظومه، ج‏۳، ص‏۱۸۶ و مجموعه آثار، ج‏۱۳، ص ۲۳۳ و ۲۳۴.

۱۰۸- همان و مجموعه آثار، ج ۶، ص ۹۲۰ (با اندکی تلخیص).

۱۰۹- ابوریحان بیرونی متوفی ۴۴۰ ق / ۱۴۰۸ م، معاصر ابوعلی سینا. تخصص بیرونی در ریاضیات و نجوم و تاریخ و جغرافیا و شناخت ادیان وعقاید ملل است. چند زبان می‏دانسته و به سایر علوم زمان خویش نیز وارد بوده است (مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۸۴) جهت آگاهی بیشتر از مقام بیرونی مراجعه کنید به همان صص ۸۰-۸۶ و مجموعه آثار، ض ۱۴، ص ۴۷۸ و ۴۷۹ (خدمات متقابل اسلام و ایران).

۱۱۰- مجموعه آثار، ج ۱۳، ص ۱۰۳ (مقالات فلسفی، پرسشهای فلسفی ابوریحان از بوعلی).

۱۱۱- همان، ج ۷، ص ۳۲۸ (درسهای الهیات شفا مقاله ششم).

۱۱۲- همان ج‏۱۳، ص‏۲۶۴ (مقالات فلسفی; حکمت صدرالمتالهین).

۱۱۳- علل گرایش به مادیگری، ص ۱۱۶ و مجموعه آثار ج ۱، ص ۵۰۵.

۱۱۴- مجموعه آثار، ج‏۱۳، ص‏۲۳۴.

مجلات فصلنامه نامه مفیدشماره ۱۲

---