الزامات تكنولوژی

نویسنده مقاله, در ابتدا به تاریخچه اختراع ماشین بخار اشاره می كند و به بررسی شرایط حاكم بر جوامع قبل از اختراع ماشین بخار می پردازد و بعد فرضیه را ارائه می كند كه هر تكنولوژی, الزامات انفكاك ناپذیر خود را دارد و در نهایت برای اثبات صحت ادعای خود, شرایط ایجاد شده در جوامع پس از اختراع ماشین بخار را به بوته نقد می كشاند و در این راه از آمار و مشاهدات عینی سود می برد نویسنده, در نهایت نتایجی ناشی از انقلاب صنعتی را در تعارض با روحیات انسان ها دانسته و تكنولوژی را به سبب تحمیل روح و منطق خود بر جوامع انسانی, تخطئه می كند

ماشین بخار، علی الخصوص مدلی كه در كارگاه «وات» و «بولتون» پس از سال‌ها آزمایش و تجربه در سال ۱۷۷۶ م تكمیل شده بود، تبدیل به قلب آهنی انقلاب صنعتی شد. در حقیقت نمی‌توان این واقعیت را انكار كرد كه این ماشین بخار، به وسیله هزاران ماشین اختراع شده توانمند دیگر احاطه شده بود و تعداد زیادی از ماشین‌های تازه اختراع شده، بی‌درنگ مورد استفاده قرار گرفته بودند. [تنها ۲۹۴ گواهی ثبت اختراع در انگلیس در سال ۱۷۷۰م، ۴۷۷ گواهی در سال ۱۷۸۰ م، ۶۴۷ گواهی در سال ۱۷۹۰م، صادر شده بود و این میزان، تقریباً دو برابر بیشتر از تاریخ صد ساله صدور گواهی اختراعات بود]. به هر حال، اولین ماشین ساخته شده در تاریخ بشر بود كه به تعبیری، جدا و مستقل از طبیعت و محیط، موقعیت جغرافیایی، فصول و شرایط آب و هوایی، نیروی خورشید و باد و آب و همچنین توان و نیروی حیوان و انسان عمل می‌نمود. ماشین بخار، برای اولین بار به بشر (با منابع محدود زغال سنگ و فلز) این اجازه را می‌داد كه منبعی همیشگی و دائمی و تمام نشدنی از توان و نیرو را تحت اختیار خود درآورد. منبعی كه توان و صلاحیت تولید اجناس و اشیایی متنوع و نامحدود را در كمترین میزان از تلاش و كوشش فردی و همچنین حداقل میزان زمانی داراست. بنابراین ماشین بخار، اجازه تغییری عجیب و استثنایی را از اقتصادی مبتنی بر زمین، نیروی كار و موقعیت مكانی، به اقتصادی ماشینی مبتنی بر سوخت، كارخانه (صنعت) و تجارت خارجی صادر نمود. این اجازه و قدرت‌یابی ماشین در جامعه انسانی، هیچ گاه قبل از این تاریخ اتفاق نیفتاده بود. تمامی تكنولوژی‌ها نتایجی مسلم، غیرقابل اجتناب و حتمی را به همراه خواهند داشت كه اساساً این نتایج با روحیات و معنویات انسانی بیگانه خواهند بود. «نوربرت وینر» ریاضی‌دانی كه مدل‌های مدرن «سیبرنتیك» را كشف كرد، این گونه می‌نویسد: «اراده و توان تكنیك و تكنولوژی به وسیله ذات و ماهیت ماشین‌ها دیكته می‌شود». در ارتباط با ماشین بخار نیز اعتقاد داشت كه ماشین بخار به صورت اتوماتیك‌وار میزان و مقیاس تولید را بیشتر و بیشتر می‌نماید، چرا كه این ماشین می‌تواند توان و نیروی ماشین‌های مختلف را در آن واحد به وجود آورد، در نهایت، این مسأله موجبات افزایش تولید را نیز فراهم می‌آورد. این افزایش تولید از آن جهت حائز اهمیت است كه این ماشین بایستی سرمایه عظیمی را كه صرف هزینه‌های عملیاتی آن شده است، بازگرداند. همچنین از جهت اعطای محوریت و انحصاری شدن امر تولید نیز مورد توجه است؛ چرا كه این دو مسأله از عوامل تأثیرگذار و بسیار مهم در امر اقتصاد و صنعت است. در مورد افزایش تولید از طریق استفاده از ماشین بخار و نتایج حاصله از آن، این نكته را می‌توان اضافه نمود كه این افزایش تولید، همچنین می‌تواند زمینه‌ساز كاهش و تقلیل ارتباطات و ملاقات‌های رودرو و شفاهی، مباحثات و گفت‌وگوهای اجتماعی، خودمختاری و استقلال سیاسی جوامع، انتخاب‌های ویژه و منحصر به فرد و همچنین كاهش مهارت‌های فردی را فراهم آورد.

بنابراین، همراه با گسترش و توسعه استفاده از ماشین‌آلات در جریان انقلاب صنعتی، نوعی روح و منطق تكنولوژی با این غول آهنی متولد و بر آن حاكم شد. این روح تكنولوژی چیزی است كه «كلارك كر» و تیم همراه او در سال ۱۹۶۰م، آن را درون‌مایه و اساس نظام صنعتی نامیدند. روح و درون‌مایه‌ای كه به گفته ایشان، سبب یكسانی و شباهت زیادی میان جوامع صنعتی شده است. چیزی كمتر از یك دهه طول نكشید، تا معاصران آن زمان شاهد تأثیرات این تكنولوژی باشند:

ـ واحدهای عظیمی از تولید كه متأثر از كنترل و سخت‌گیری‌های خاصی (در امر تولید) و افزایش ظرافت و پیچیدگی در ماشین‌ها بودند.

ـ تقسیم كار بر مبنای آموزش، مقام و شأن اجتماعی، فروشگاه‌های عریض و طویل، منابع عظیم و گسترده (ثروت) و اسراف و تضییع گسترده سرمایه‌ها. محققین گروه كر، تمامی این نتایج خارق‌العاده و غیرعادی را در جوامعی كه از مدل‌های نظام صنعتی در یك قرن و نیم اخیر پیروی كرده بودند، یافتند. بررسی دقیق تحقیقات كر، ما را بدین سمت و سو هدایت می‌كند كه كر و گروه تحقیقاتی‌اش، توجه كمتری به نتایج اجتماعی و سیاسی ناشی از نظام صنعتی داشته‌اند. دسته‌ای از این نتایج اجتماعی و سیاسی ناشی از نظام صنعتی عبارت است از:

ـ كاهش میزان زمین‌های كشاورزی و جمعیت مزارع و در نتیجه افزایش رشد غیرقابل كنترل شهرها و خارج شدن جوامع و اجتماعات از حالت خوداتكایی.

ـ بسط و گسترش هسته مركزی دولت‌ها و قرار گرفتن علوم در جایگاه ایدئولوژی مكاتب.

ـ افزایش شكاف طبقاتی میان طبقات فقیر و ثروتمند، ارزش و اعتبار یافتن مفاهیمی همچون سود و منفعت اقتصادی، توسعه، دارایی، مالیكت و مصرف.

این نتایج در اوایل قرن ۱۹ در بریتانیا، در اواخر قرن ۱۹ در آمریكا و در قرن ۲۰ در ژاپن به وجود آمد و به نظر می‌رسد كه یقیناً این نتایج در تمامی جوامعی كه از پروسه و جریان نظام صنعتی پیروی می‌كنند، اتفاق خواهد افتاد. شاید این گونه به نظر آید كه بیان نتایجی این چنین، بار استدلالی سنگینی را بر ماشین ساده وات وارد می‌آورد، اما انسان‌هایی كه با صدای غرش این ماشین ساده زندگی كرده‌اند، هیچ شك و شبهه‌ای در وجود این نتایج ندارند. «پیتر گس كل»، در سنجش و برآورد خود از میزان تولیدات صنعتی انگلیس در سال ۱۸۳۳م می‌گوید: یكی از تغییرات بی‌شمار، خیره كننده و تكان‌دهنده‌ای كه به هر صورت در جوامع اخلاقی و همچنین شرایط اجتماعی ملل بزرگ به وجود آمد، نتایج استفاده و بهره‌گیری از ماشین بخار است. بنابراین استدلال، نیروی بخار كاری را كه بنابر محاسبه «گس كل» توسط ۵/۲ میلیون نفر نیروی انسانی صورت می‌گرفت، به سادگی انجام می‌داد.

همچنین باید خاطر نشان ساخت، كه در سرشماری سال ۱۸۳۱ م در انگلیس، چیزی كمتر از ۳ میلیون نفر در مجموعه‌های صنعتی به كار گمارده شده بودند؛ این بدان معناست كه تنها پس از ۴ دهه، ماشین بخار با تمامی توان و نیروی كار انسان شاغل در آن زمان در مجموعه‌های صنعتی، رقابت كرده است. یقیناً «گس كل» به این نكته اشاره دارد كه پیشرفت‌های عظیم و پیاپی در ابداع و استفاده از ماشین‌ها، ناشی از توجه همه جانبه به اصل رقابت و همچنین از دور خارج كردن نیروی كار انسانی بود؛ این مسأله موجبات بیكاری و سرگردانی بسیاری از كارگران انگلیسی، به جز آنهایی كه با این ماشین‌ها كار می‌كردند، شد.نیروی بخار، اولین تأثیر خود را در صنعت نساجی و پارچه‌بافی گذاشت. بسیاری از كارخانه‌های نساجی، به لحاظ سنتی در مثلث تكنولوژی ستیزی قرار گرفته بودند؛ در شرایطی كه جریانات آبی از تپه‌های پنی راه می‌افتاد و به پایین سرازیر می‌شد و این امر میزان فراوانی از آب را برای شست‌وشو و آماده نمودن نخ‌های بافندگی فراهم می‌كرد.

---