جنبه‌های روان شناختی سفر

تعجب نکنید اگر بگویم سفر جزو ضرورت‌های بنیادی انسان است. آدمیان نخستین به صورت گروه‌های شکارچی زندگی می‌کرده‌اند که هر چند وقت یکبار به علت کاهش منابع شکار مجبور به سفر و کوچ …

تعجب نکنید اگر بگویم سفر جزو ضرورت‌های بنیادی انسان است. آدمیان نخستین به صورت گروه‌های شکارچی زندگی می‌کرده‌اند که هر چند وقت یکبار به علت کاهش منابع شکار مجبور به سفر و کوچ بوده‌اند و تنها پس از دستیابی به شیوه‌های کشاورزی بود که نیاز به سفر کمتر شد اما این دوران طولانی سفر که شاید یکصدهزار سال به درازا کشید در مقایسه با تمدن ۱۰‌هزار ساله کشاورزی تاثیر فراوانی در ناخودآگاه گروهی آدمیان باقی گذاشت.

از این رو سفر برآورنده یکی از نیازهای اولیه انسانی است که در ژرف‌ترین لایه‌های روان او جای گرفته است.

در حال حاضر گرچه مانند گذشته سفر دائمی نیاز اساسی برای زنده ماندن نیست اما سفرهای کوتاه‌مدت تفریحی شور و شوق نهفته دیرپای درون را آشکار و میل به نوجویی و کشف ناشناخته‌ها را در وجود انسان ارضا می‌کند. سفر ارزش‌های روان‌شناختی دیگری هم دارد. در سفر هر فرد در تقابل با افرادی از فرهنگ‌های دیگر می‌آموزد که جهان را از دیدگاهی فراتر ببیند. هر سفر به نوعی، آموزش و شناخت است. امروز سفر با توجه به ضرورت‌های تحصیلی و شغلی نیز رایج است که آن نیز با نیاز انسان به کسب دستاوردها و جست‌وجوی احساس مفید بودن و عزت‌نفس مرتبط است، برای نمونه سفر به شهری دیگر برای ادامه تحصیل.

برخی سفرها چنان مهم بوده که مبدا تاریخ و رویدادهای سرنوشت‌ساز قرار گرفته که مصداق آن هجرت پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (ص) از مکه به مدینه است.

وجه دیگر از ارزش‌های فرهنگی و روان‌شناختی سفر مربوط به سفرهای زیارتی است که در راستای نیاز فطری انسان به دین است به نحوی که حتی سختی‌های آن، سفرهای زیارتی را شیرین‌تر و ارزشمندتر می‌کند.

از دیدگاه روان‌شناختی رویاهای انسان، خواب‌های شبانه نیز نوعی سفر نمادین به گذشته یا به آینده است. سفر به مکان‌های آشنا و ناآشنا در خواب نماینده تمایل آگاه یا ناخودآگاه برای گذر از محدودیت‌های زمان و مکان و تجدید خاطرات خوش یا کشش به سوی ناشناخته‌های درونی است.

گاهی از طریق سفر فرآیند کسب هویت شخصی حاصل می‌شود یعنی فرد درمی‌یابد که کیست، چه می‌خواهد و چه می‌تواند. در ادبیات هم به نمونه‌هایی از سفر- چه حقیقی و چه مجازی- برمی‌خوریم که به کسب هویت یا رسیدن به هویتی کامل‌تر منجر می‌شود.

سفرنامه ناصرخسرو و سفرنامه ابن‌بطوطه از نمونه‌‌های عالی سفرنامه‌نویسی در دنیای اسلام است که شناختی فرهنگی و اجتماعی نیز از روزگار عهد خویش به دست می‌دهد. سفر عرفانی مرغان در منطق‌الطیرعطار و سفرهای سندباد در هزار و یک شب به‌گونه‌ای نمادین حکایتی از سفر به منظور یافتن خویشتن است.

به عنوان ختم کلام شاید بتوان گفت سفر موجب شناخت و تفاهم و پختگی و برآورنده نیازهای اجتماعی و روان‌شناختی انسان و از ضرورت‌های زندگی بشری است.

دکتر فربد فدایی

مدیر گروه روان‌پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی