خالق لحظه های قرمز در قاب هنر

به بهانه ۵ آبان زادروز کمال تبریزی

صفت جسارت، برازنده کارگردانی است که در کارنامه آثار خود با گذر هنرمندانه از خطوط قرمز، بخشی از ساختار شکن ترین فیلم ها و مجموعه های این سه دهه را در قاب سینما و تلویزیون تولید کرده و حجم شوخی های ظریف و دارای نغزی که در آثار کمدی اش به کار رفته علا وه براینکه از تسلطش برقواعد اجرایی این ژانر حکایت دارد، براین نکته صحه می گذارد که کمال تبریزی با کارکردهای حقیقی ژانر کمدی در بیان حقایق وبازتاب ضعف ها و کاستی ها در بستری از نقدهای شیرین و با لحنی نشاط انگیز برای جامعه، به خوبی آگاه است.

از اینرو در زادروز این کارگردان نگاهی کوتاه به کارنامه هنری وی انداخته ایم. در این عرصه گرچه ورود تبریزی در عرصه سینما با فیلم «مسلخ عشق» بود اما به دلیل توقیف این فیلم، اولین تجربه دیداری مخاطب با حاصل تفکرات این فیلمساز در قاب هنر با فیلم «لیلی با من است» محقق شد. این فیلم در فضایی تولید شد که روایت هنری از جنگ در انحصار نگاه درام پرداز و موقعیت های حماسه باور و اکشن محور از جنگ خلا صه می شد و تقدس فضای جبهه حتی تصور اینکه روزی نگاهی کمیک به جنگ بشود را از اذهان زوده بود.

اما «لیلی با من است» بر خلا ف مسیر فیلمسازی آن زمان، شوخی های بکری را در فضای جنگ تدارک دید و اولین کمدی جنگی را در منظر دید عموم قرار داد. صادق مشکینی به عنوان کاراکتر محوری اثر اگرچه در ظاهر خود را مشتاق حضور در جبهه نشان می داد اما ترسی درونی از فضای جنگ داشت که همواره وی را در موقعیتی پارادوکسیکال در مسیر روایت اثر قرار می داد. برای مثال به جنب و جوش های صادق مشکینی و شیوه برقراری ارتباط با پروردگار توجه کنید; آنچه بیش از همه در این تصاویر نمود دارد مفهوم تقدیر و سرنوشت است و درونمایه اثر این موضوع را به مخاطب دیکته می کند که با تقدیر نمی شود جنگید.

سکانس نوشتن وصیت نامه، راز و نیازهای صادق با پروردگار، تلا ش وی برای گریختن از موقعیت جنگی و در عین حال تظاهر به شجاعت و میل به حضور در جبهه های حق، بارها این کاراکتر را در موقعیت های جذابی گیر می اندازد که بی شک بازیگری توانا چون پرویز پرستویی نقش مهمی را در قوام این صحنه ها داشته است. از این مسایل که بگذریم با نمونه ای مثالی از عبور هنرمندانه از خط باریک قرمز مواجه می شویم که پس از گذشت تقریبا دو دهه از تولید اثر، همچنان جذابیت خود را حفظ کرده است و حتی تجربه ای غریب چون «مارمولک» نیز، از منظر ساختارشکنی به حدود «لیلی با من است» نمی رسد.البته فیلم «مارمولک» در زمان خود دچار یک بدفهمی موضوعی شد و به زعم برخی با وهن روحانیت و تکثر اندیشه پلورالیسم دینی، سعی داشته تا بنیان تفکر اعتقادی جامعه را سست کند که اگر منصفانه به این اثر بنگریم با فیلمی روبه رو می شویم که با درونمایه فلسفی خود، به مرزهای خداشناسی و خودشناسی اشاراتی تصویری دارد و از این دریچه خدایی را به جامعه عرضه می کند که صمیمی ترین دوست آدمی است و با هر انسان مطابق با بعد تفکرش روبه رو می شود و جلوه ربوبی خود را منطبق برنگاه هر فرد به او می نمایاند و از این زاویه بود که فیلم به عرصه قدرت نمایی پیمان قاسم خانی در خلق دیالوگ های کمدی چند وجهی و نیز شاهکار اجرایی پرستویی در مقام خورشید تابان بازیگری سینمای ایران تبدیل شد.

و امروز که به سه دهه هنرنمایی تبریزی می نگریم قبل از هر چیز با نگاه جلوتر از زمان وی به جنگ روبه رو می شویم که در «مسلخ عشق» برای اولین بار شکست رزمندگان ایرانی را تصویر کرد و در نگاهی پیشرو و برخلا ف قاعده حاکم آن روزها که نمایش جامعه ای مشتاق به حضور در جبهه ها را از فیلمسازان مطالبه می کرد، شخصیت صادق مشکینی را در منظر دید عموم قرار داد که با رفتارهایش، مردم دل خسته از تصاویر محزون جنگ را با لحن شیرین «لیلی با من است» همراه کرده و در مسیر جذب «مهرمادری» قرار می داد و با تاکید بر نقش «شیدا» بر تحول تفکر انسانی و اشاره نمادین به تلفیق هنردست و هنر تصویر در «فرش باد» به مخاطبان خود نهیب می زند که اگر چه «همیشه پای یک زن در میان است» اما برای تسلط بر «خیابانهای آرام» «سرزمین کهن» و اعطای «پاداش» به جوانانی که «دوران سرکشی» را با پاکی سپری کردند باید همراه با «شهریار» و به دور از هیاهوهای ایجاد شده در مسیر نمایش «مارمولک» نوای «گاهی به آسمان نگاه کن» سر دهیم.

نویسنده : نیما بهدادی مهر