عشق نویسنده به شرح زندگی پول دارها

جیمس خود را یک رئالیست روان کاو می دانست, درحالی که او رئالیسم سنتی پیشین در غرب را, واقع گرایی سطحی نگر در ادبیات به حساب می آورد او می خواست به جای مطرح کردن رفتار افراد و دادن سند و مدرک و احکام در رمان, به شرح و توصیف احساسات قهرمان داستان بپردازد

هنری جیمس (Henry James: ۱۸۴۳-۱۹۱۶)، نویسنده‌ی آمریکایی قرن ۱۹ که بعدها تبعه‌ی انگلیس شد، خالق رمان‌های رئالیستی و مدرن روان‌کاوانه است. آثار او امروزه معروف به رمان‌های روان‌شناسانه هستند. او پایه‌گذار نوعی رمان مدرن در اوایل قرن بیستم در غرب شد. جیمس در بیشتر آثارش به شرح زندگی ثروتمندان، اشراف و اقشار مرفه جامعه انگلیس پرداخت. او دوستدار شکل زندگی طبقه‌ی اشراف دوره‌ی معروف به عصر ویکتوریایی انگلیس بود و از رفت‌وآمد با اشراف و ثروتمندان «جهان‌دیده» احساس لذت می‌کرد. پرداختن به زندگی، ادا و اطوار اشراف، موضوع چند کتاب او شد. موضوع دیگر رمان‌هایش، اختلاف فرهنگی جامعه‌ی آمریکا با انگلیس بود. او به بحران زندگی آمریکایی‌های غالبن جوانی می‌پردازد که آن‌زمان به‌دلایلی در اروپا زندگی می‌کردند و دچار مشکلات روحی، روانی و یا اجتماعی می‌شدند، حوادثی که او خود طی سال‌ها زندگی در انگلیس، تجربه کرده بود.

جیمس ۳۲ ساله بود که آمریکا را به‌دلیل سادگی، توحش و ابتدایی بودن فرهنگی‌اش ترک نموده و به انگلیس مهاجرت کرد. پرداختن ادبی به جهان قدیم، یعنی اروپا و مقایسه‌ی آن با جهان جدید، یعنی آمریکا، یکی از زمینه‌های فعالیت او بود.جیمس زیر پوشش عشق و توطئه و نیرنگ در آثارش، غالبن تضاد و تناقض فرهنگ آمریکایی با اروپایی را به قلم می‌کشاند. او خود را فلوبر آمریکایی نامید. به نقل از مورخین ادبیات، او از زمان خود، سال‌ها جلوتر بود. به این دلیل هیچ‌گاه به مشهوریت و محبوبیت لازم در انگلیس و آمریکا نرسید. تیراژ کتاب‌هایش در بازار فروش هر دو قاره به سختی به رقم ۵۰۰۰ رسید. امروزه اهل نظر او را در هنر رمان‌نویسی، نقطه‌ی اوج و پایان ادبی در قرن نوزدهم غرب می‌دانند و به آثارش عنوان «کلاسیک‌های مدرن» داده‌اند. جیمس با تکیه بر افکار روان‌کاوانه‌ی قهرمان داستان، تأثیر مهمی روی رمان قرن بیستم و رمان فعلی گذاشت. نام جیمس در کشورهای غربی، تداعی‌کننده‌ی آغاز عصر هنر رمان مدرن است. او با نقد آثار نویسندگان دیگر، تئوری رمان در قرن بیستم را پایه گذاشت.

هنری جیمس در سال ۱۸۴۳ در خانواده‌ای مرفه در آمریکا به‌دنیا آمد و در سال ۱۹۱۶، با یک پاسپورت انگلیسی در جیب!، در لندن بر اثر سکته‌ی قلبی درگذشت. پدرش نویسنده‌ی آثار فلسفی و خداشناسی نیز بود. برادر او، یعنی ویلیام جیمس، روان‌شناس و فیلسوف معروف مکتب غیرطبقاتی «پراگماتیسم» جهان سرمایه‌داری است. هنری جیمس در سال ۱۹۱۴ به‌ادعای خودش، به‌دلیل اعتراض به اعلان بی‌طرفی آمریکا در جنگ جهانی اول، و تنها گذاشتن اروپایی‌ها در جنگی غیرعادلانه و وحشیانه، بعد از سال‌ها اقامت در انگلیس، تبعه‌ی آن‌جا شد. او را اولین نویسنده‌ی حرفه‌ای نامیدند، چون جیمس کوشید تا بدون ادعا و تعارف‌های اخلاقی و اصلاح‌گرایانه، از راه قلم زندگی کند. غیر از آن، او فعالیت نویسندگی خود را بسیار جدی گرفت و آن‌را مهم‌ترین هدف زندگی‌اش نامید.

جیمس در کتاب «یادداشت‌های روزانه‌ی یک نویسنده» به شکل مفصلی به موضوعات، مسایل و پرسش‌های نظری ادبیات، مخصوصن رمان‌نویسی پرداخت. او امروزه غیر از ادبیات مدرن، در فرهنگ پسامدرن نیز مورد توجه و بررسی گروهی از محققین قرار گرفته است.

جیمس خود را یک رئالیست روان‌کاو می‌دانست، درحالی‌که او رئالیسم سنتی پیشین در غرب را، واقع‌گرایی سطحی‌نگر در ادبیات به‌حساب می‌آورد. او می‌خواست به‌جای مطرح‌کردن رفتار افراد و دادن سند و مدرک و احکام در رمان، به شرح و توصیف احساسات قهرمان داستان بپردازد. بعدها سبک کار او میزان و معیاری برای رمان‌نویسان نسل آینده گردید. دقت و ریزبینی در شرح و توصیف روان خیال‌پردازانه‌ی قهرمان رمان، از جمله اهدافی شدند که هیچ‌گاه نویسندگان آینده به اوج آن نایل نیامدند. جیمس می‌گفت در رمان نو، نویسنده باید به به جهان رمز و راز و ناخودآگاه روان انسانی سفر کند و به‌جای اعمال، کردار و رفتار قهرمان داستان، به توصیف تغییر و تحول شخصیت وی در طول رمان بپردازد. بدین سبب خواننده به‌جای رفتار و عمل قهرمان داستان، شاهد شرح تصاویری از حوادث و امکانات در خیال و افکار وی می‌شود.

ازجمله ادعاهای نظری جیمس این بود که هم‌چون «اسکار وایلد» می‌گفت که هنر موجب خلاقیت زندگی واقعی می‌شود و فرد در یک فرم اجتماعی، هویت و شکل انسانی به‌خود می‌گیرد. و هنری، خالق زندگی است که شرکت انسان در جریان زندگی را به نمایش بگذارد. معمولن هر اقدام و رابطه‌ی انسانی در اجتماع، کوششی است تا او روی دیگران تأثیر گذاشته، یا آن‌ها را به زیر سلطه و قدرت خود درآورد و یا این‌که افکار و روان سایرین را در راه اهداف خود دستکاری نماید.

جیمس در شماری از آثارش فرهنگ و جامعه‌ی آمریکا را، معصوم، بی‌گناه، ولی ملال‌آور و فرهنگ و جوامع اروپایی را فاسد، حیله‌گر و زوال‌پذیر، ولی جالب و هیجان‌انگیز معرفی نمود. قهرمان کتاب‌هایش، گاهی انسان‌های ساده، روستایی و بی‌تقصیر آمریکایی هستند که در اروپا زندگی می‌کنند و سرانجام فاسد، درنده، فردگرا، منفعت‌طلب و خشن می‌شوند. او تأثیر رابطه بین دو فرهنگ آمریکایی و انگلیسی را تراژدی‌گونه می‌دید که معصومیت و پاکی انسانی را در جنگل جامعه‌ی تجاری و غیراخلاقی به فساد می‌کشند. جیمس، آن‌زمان به مطرح‌کردن سرنوشت آمریکایی‌های جوان، ساده‌لوح و بی‌تقصیری می‌پردازد که بعد از جذب در فرهنگ اروپایی، دچار سرخوردگی و ازخودبیگانگی می‌شوند.

آثار او چون مشخصات تمام سبک‌های رمان اجتماعی را شامل بودند، زمینه‌ای گردیدند برای استفاده‌ی کارهای نویسندگان مدرنی مانند «ویرجینیا وولف» و «جیمز جویس». در آثار پایانی جیمس، او در مخالفت با عصر رئالیسم که هنر و ادبیات باید نقش رهبری در تربیت جامعه‌ای متمدن و انسانی را به‌عهده گیرند، دلایلی بدبینانه و ناامیدانه مطرح نمود.

طیف گوناگون مخالفین جیمس، هرکدام دلایل خاص خود را مطرح می‌کرد. منتقدی نوشت که جیمس یک رمان را در لباس‌های گوناگون به بازار عرضه می‌کند و «روزولت»، رئیس‌جمهور، درباره‌ی وی نوشت که او یک انسان متظاهر حقیری است که زاری‌کنان ادای بورژواها و اشراف انگلیس را درمی‌آورد. در زمان «مک‌کارتی»، آثار او را خائنانه و غیرآمریکایی شمردند و ناسیونالیست‌ها، جیمس را به دلیل تقلید از ادبیات جهان‌گستر روس و فرانسوی، یک وطن‌فروش نامیدند. «توماس هاردی»، یکی از منتقدین آن‌زمان نوشت که در جملات بسیار طولانی جیمس، حرفی برای گفتن نمی‌توان یافت. منتقدین چپ در قرن گذشته درباره‌ی جیمس نوشتند که او از پرداختن به موضوعات و حوادث اطرافش، عمدن سر باز می‌زند تا سخنگوی فرمالیستی تمایلات روان‌شناسانه در ادبیات غیرطبقاتی آمریکا و انگلیس شود.

بزرگ‌ترین شکست جیمس، ناموفق بودن او در هنر نمایش‌نامه‌نویسی بود. جیمس سرانجام بعد از این‌که نمایشی از «اسکار وایلد» را دید و آن‌را با آثار خود مقایسه کرد، دست از نمایش‌نامه‌نویسی کشید و مدتی به‌دلیل افسردگی روحی، در تیمارستانی بستری شد.

آثار جیمس در زمان حیات به مشهوریت لازم نرسیدند، گرچه شاگردان و هواداران باوفا همیشه در کنار او ماندند. او بعد از مرگ، سال‌ها در فضای ادبی و فرهنگی غرب فراموش شد، تا این‌که سرانجام در دهه‌ی ۴۰ قرن بیستم در محافل دانشگاهی مورد توجه قرار گرفت. منتقد شوخ‌طبعی درباره‌ی آثار او گفته بود که نوشته‌های ظاهرن جالب و عجیب‌اش مانند لانه‌ی عنکبوتی هستند که به‌سادگی، یک زن کلفت تمیزکار می‌تواند با خردگرایی بی‌رحمانه‌ی خود، با یک حرکت غیرارادی، آن‌ها را از صفحه‌ی تاریخ پاک کند. در زمان او، در رمان قرن ۱۹، نویسندگان سنتی معمولن نمی‌خواستند خواننده را با شرایط روحی و روانی قهرمان آشنا کنند. و در نیمه‌ی دوم قرن فوق، نویسندگان غالبن وابسته به اقشار مرفه، چنان به ارزش‌های فرهنگ ملکه ویکتوریا در انگلیس چسبیده بودند که حاضر به تحول و مدرنیته‌ی ادبی نبودند.

جیمس، غیر از «کنراد»، شخصن با «فلوبر» و «تورگنیف» آشنا شد. او نه تنها تحت تأثیر «امیل زولا»، بلکه از نظر روان‌کاوی شاگرد «والتر اسکات» و «چارلز دیکنز» بود. جیمس خلاف «مارک تواین»، به‌جای رابطه و تضاد بین فساد و معصومیت انسان غربی، به تأثیر آن‌ها روی همدیگر در شخصیت قهرمان رمان پرداخت. امروزه دلیل علاقه به جیمس در دهه‌ی ۲۰ و ۳۰ قرن گذشته را، نیاز کنجکاوانه به ریشه‌یابی مدرنیته‌ی جهانی می‌دانند. به‌نظر منتقدین، او «فورستر» را بیش از «جویس» تحت تأثیر خود درآورد. جامعه‌شناسان علاقه‌ی خواننده به زندگی خصوصی جیمس را مانند کنجکاوی آنان به زندگی عجیب ولی جالب «ریچارد واگنر»، یعنی یکی از چهره‌های موردنظر جیمس، می‌دانند.

● ازجمله آثار جیمس: تصویر یک زن، دیزی میلر، سفیران، زنان شهر بستون، واچ و وارد، مرد آمریکایی، چرخش پیچ، اتوبیوگرافی، بال‌های کبوتر، اروپایی‌ها، وارث واشنگتن اسکوار، اسناد و مدارک آسپرن، گنج‌های پوینتن، چند نمایش‌نامه، یادداشت روزانه‌ی یک نویسنده، و پیاله‌ی طلایی هستند. اثر مشهور او یعنی «دیزی میلر» تنها کتابی است که خوانندگان زیادی یافت. موضوع رمان «زنان بستونی»، شرایط زنان آمریکایی بود. «تصویر یک زن» را گروهی از منتقدین، مرحله‌ی پایانی ادبیات کلاسیک رئالیستی آمریکا در دهه‌ی ۸۰ قرن نوزدهم می‌دانند. موضوع این رمان جهانی، یک کوشش و آزمایش تربیتی برای دختری جوان و آمریکایی است که باید در اروپا با نرم‌ها و فرم‌های اجتماعی، برای پذیرش در جامعه‌ی غیرخودی، آشنا گردد.

آتوسا سلطانزاده