راهی که نرفتیم

آیا لیبرالیسم اقتصادی در ایران ممکن است

آیا شرایط برای اجرای اقتصاد آزاد در ایران وجود دارد؟‌ این جمله صورت سوالی تکراری است. طی سه دهه گذشته دولتمردان و کارشناسان اقتصادی بارها چنین سوالی را مطرح کرده‌اند. جملگی هم در جست‌وجوی پاسخی قانع‌کننده می‌روند هرچند که هیچکدام نتوانسته‌اند جوابی کامل به این سوال دهند. اقتصاد آزاد نیاز به ملزوماتی دارد و تا زمانی که این ملزومات مهیا نشود، ‌فرصتی برای اجرای این ایده مهیا نخواهد شد. باز هم سوالی تازه مطرح می‌شود. آیا ملزومات اقتصاد آزاد در ایران فراهم است؟‌ این نیز سوالی تکراری است ولی جوابی کامل از سوی مردان دولتی و حتی کارشناسان اقتصادی به آن داده نشده است. واقعیت تلخی در مورد اقتصاد ایران وجود دارد. ممکن است فردی بگوید که آیا ما اقتصاد درخشانی در ایران داریم؟‌ در واقع سوالی در مورد آینده و گذشته اقتصاد ایران مطرح شده است. جواب هم ساده است. توجه باید داشت در طول ۳۰ سال گذشته اقتصاد ایران شاید تنها سالیانه یک درصد رشد کرده باشد. بنابراین طی ۳۰ سال آینده هم اگر سالیانه یک درصد رشد کند به‌طور حتم راه به جایی نخواهد برد. بنابراین وضعیت مطلوبی نداریم. آنچه بیان شد تصویری روشن از وضعیت اقتصادی کشور است. کسانی که اقتصاد کشور را اداره می‌کنند یا باید در دیدگاه‌های خود تکاملی دهند یا به شدت سر عقل آیند. در واقع یا باید آنها را به سمت جلو هدایت کرد یا آنها در تفکراتی که دارند به شدت تجدیدنظر کنند. در صورتی که چنین اتفاقی رخ دهد،‌ می‌توان در مورد آینده اقتصاد ایران و شیوه اداره آن به گفت‌وگو نشست.

اینکه در شرایط کنونی صورت مسئله را تطبیق مبانی اقتصاد آزاد با شرایط کنونی اقتصاد ایران قرار دهیم شاید تنها بیراه رفتن باشد. اساسا شاید مردم هم بتوانند شرایط را تغییر دهند. مردم زمانی که می‌بینند اوضاع اقتصادی کشور وخیم می‌شود، قطعا عکس‌العملی نشان خواهند داد. آنها می‌توانند از طریق مشارکت در انتخابات و رأیی که می‌دهند، افرادی را برای اداره کشور گزینش کنند که بهترین راه‌حل اقتصاد را پیش می‌گیرند.

متاسفانه یک بحران فرهنگی هم گریبانگیر ما شده است. ما از گذشته خود درس نمی‌گیریم. اگر واقعا از گذشته درس می‌گرفتیم شاید راه را به اشتباه نمی‌رفتیم اما ما راه را اشتباه می‌رویم و همچنان گول می‌خوریم ولی تغییری در رویه خود نیز ایجاد نمی‌کنیم. شما توجه کنید در طول سال‌های گذشته چقدر به مردم وعده خانه مجانی،‌ پول مجانی، نفت مجانی و بسیاری دیگر داده‌اند. هیچکدام از وعده‌ها هم محقق نشده ولی راه‌حلی هم از سوی مردم اندیشیده نشده است. زمانی که جامعه ما در این حد بصیرت است به‌طور حتم حکومتگران هم چنین می‌اندیشند. بنابراین شاید نتوان در جست‌وجوی راهکاری تازه برای اداره اقتصاد کشور رفت اما نکته اصلی جای دیگری است. باز هم سوالی مطرح می‌شود آیا مبانی اقتصاد آزاد را می‌توان در اداره کشور پیاده کرد؟‌

گروهی از کارشناسان اقتصادی و دولتمردان سابق موضوعی تحت عنوان بورژوازی ملی را مطرح می‌کنند. این گروه اعتقاد دارند که اقتصاد کشور را باید به سمت همین ایده هدایت کرد. این گروه اتفاق در دهه ۶۰ هم هدایت قوه مجریه را برعهده داشتند. شاید این اصلی‌ترین ایده اقتصادی در ایران باشد که از سوی گروهی از دولتمردان و فعالان سیاسی هم حمایت می‌شود اما به‌طور حتم می‌گویم که چنین ایده‌ای اساس ندارد و تنها ساخته و پرداخته ذهن گروهی از فعالان سیاسی است. بورژوازی ملی در اقتصاد معنایی ندارد. بنابراین راهکار‌هایی در این فرم ارائه می‌شد،‌ بی‌معنی است. راهکارهای این ایده در قالب اقتصاد کمونیستی ارائه می‌شود که تنها در فرمول‌های سیاسی قابل تعریف است. بنابراین باید چنین تفکری را به‌طور کامل کنار گذاشت. در این شرایط راهکاری تازه باید اندیشیده شود. حال این راهکار چیست؟‌ آیا باید به سمت اقتصاد بازار آزاد حرکت کرد؟ آیا اساسا می‌توان اقتصاد آزاد را در ایران پیاده کرد؟ اعتقاد دارم، مکانیزم اقتصاد آزاد را می‌توان در کشور پیاده کرد. البته پیش از آن باید رفرم فکری ایجاد کرد. اقتصاد آزاد با مبانی اقتصادی ایران سازگار خواهد شد ولی باید ملزومات و مقدمات آن هم مهیا شود. روزگاری چپ‌روی‌ها اقتصاد کشور را به سمتی بی‌جهت هدایت کرد. اگر هم قرار است روزی اقتصاد آزاد در ایران پیاده شود باید به ملزومات آن دقت کرد. متاسفانه در اقتصاد ایران چتر نظری فراگیری وجود ندارد. بنابراین تا زمانی که این فراگیری وجود نداشته باشد، ‌نمی‌توان هیچ ایده‌ای را اجرا کرد.

اعتقاد دارم مکانیزم اقتصاد بازار تنها روش اداره اقتصاد است. به‌طور حتم در دوره جدید به غیر از این شیوه دیگر راه‌حلی وجود ندارد. البته باید توجه داشته باشید که اقتصاد بازار را به معنای بازار سنتی تعبیر نکنید. آنچه به عنوان بازار از آن نام می‌بریم بازار آزاد براساس مکانیزم‌های اقتصاد مدرن است. اقتصاد آزاد به معنای احترام به مالکیت و حقوق افراد است،‌اقتصاد آزاد به معنای ایجاد زمینه‌های رقابت است. اقتصاد آزاد یعنی حقوق مردم در دادوستد و مالکیت پذیرفته شود و راهکارهایی برای اداره اقتصاد رقابتی ایجاد شود. این معنای اقتصاد آزاد است نه آنچه از سوی گروهی از بازاریان سنتی عنوان می‌شود. اعتقاد دارم تنها راه اداره اقتصاد در دنیای مدرن نیز همین اقتصاد آزاد است. بازار به این مفهوم تنها راه برای تغییر شرایط اقتصاد کشور است.

محمد طبیبیان

اقتصاددان و معاون اسبق سازمان برنامه