جواهرات در اقوام ایرانی

نگاه به گذشته

ایران به دلیل وجود قوم‌های مختلف که هرکدام پوشش، سنت‌ها و آداب و رسوم خاص خود را دارند، کشوری بسیار غنی از لحاظ دستاوردهای مادی و معنوی است.

جواهرات در ایران از دیرباز به عنوان قطعه‌ای از لباس در میان اقوام مختلف مطرح بوده است. مردم ایل قشقایی و عرب‌های منطقه خوزستان بیشترین استفاده‌کنندگان از جواهرات بوده‌اند. جواهرات در میان مردم قشقایی شامل گردنبند مهلو، گردنبند میخک، گردنبند مهره‌ای، عنبردان، قاب قرآن، النگو و دستبند مهره‌ای، گیسوبند و بازوبند است.

مَهلو دانه بسیار معطر درختچه‌ای است در نواحی معتدل و سردسیری با رنگ سفید یا شیری و کوچک‌تر از دانه لوبیا که حتی مرور زمان از بوی خوش آن نمی‌کاهد. زنان ایلات این دانه‌ها را جمع‌آوری یا خریداری می‌کنند و سپس آنها را سوراخ کرده، پس از خشک شدن گردنبند‌های جالب و زیبا درست می‌کنند.

برای ساخت گردنبند مهلو دانه‌ها را در دسته‌های بیست تایی از هر رنگ در ۵ رشته ناهمگون کنار هم می‌چینند و سپس همه نخ‌ها را از یک مهره عبور می‌دهند. در سری بیست تایی بعدی جای رنگ‌ها عوض می‌شوند و معمولا نوع مهره‌ها را هم تغییر می‌دهند.

در وسط گردنبند هم پلاک یا سکه‌ای می‌آویزند. میخک، دانه خوشبوی درختچه‌ای است که مانند مهلو بوی جذاب و جاودانی دارد. زنان ایل این دانه‌ها را به مدت چند ساعت در حنا می‌خیسانند تا رنگ حنایی به خود بگیرد و بلافاصله آنها را سوراخ کرده نخ‌های باریک و محکمی از آنها عبور داده، مدتی آویزان می‌کنند تا خشک شود سپس این رشته‌ها را با شکل و طرح دلخواه به دسته‌های مساوی تقسیم و فواصل آن را با مهره‌های عقیق یا سکه‌های طلا یا نقره تزئین می‌کنند. گردنبندهای مهلو و میخک جزو جهیزیه دختر خانم‌هاست.

عنبردان جعبه‌ای است به ابعاد ۲ تا ۳سانتی‌متر که از آلیاژ‌های مختلف طلا، نقره و برنز ساخته می‌شود و در یک طرف آن نیز حلقه‌ای است که نخ از آن عبور می‌کند. این جعبه کوچک و ظریف که روی آن را قلمزنی یا تزئین کرده‌اند میان گردنبندها و همراه با مهره‌های عقیق و یاقوت به گردن می‌آویزند.

ثروتمندان ایل اغلب از عنبردان طلا یا طلای جواهرنشان استفاده می‌کنند. قاب قرآن نیز مانند عنبردان جعبه مستطیل شکلی است به ابعاد ۲ تا ۳ سانتی‌متر از طلا یا نقره که گاهی با میناکاری یا قلمزنی و گاه برجسته‌نویسی و کنده‌کاری جلوه و جلای خاص به آن بخشیده‌اند. قاب قرآن را همراه با دیگر جواهرات، همراه با گردنبند‌های مهره‌ای به گردن می آویزند.

زنان قشقایی همچنین عادت خاصی به استفاده از النگوهای نقره‌ای با پهنای ۲ تا ۳ سانتی‌متر با نقش‌های برجسته دارند و معتقدند جن از افرادی که این النگوها را به دست دارد، دوری می‌کند. گیسوبند وسیله‌ای است تزئینی برای بستن گیسوان و حفاظت آنها که توسط زنان تهیه می‌شود. گیسوبند رشته‌های ظریف ابریشمی است که به سبک جالبی بافته شده و رشته‌هایی از آن منشعب می‌شود که به هر رشته گمپله ظریفی با رنگ‌های مختلف متصل است. گیسوها، از میان گیسوبند عبور کرده روی کمر آویزان می‌شوند.

بازوبند نیز کیسه‌ای است چرمی یا دوخته شده با پارچه ابریشمی یا پشمی ظریف که مردم ایل آن را به بازوی خود می‌بندند و دعاهای خود را در آن می‌گذارند و گاه طلسمی نقره‌ای که معتقدند آنها را از شر جن، چشم شور و زبان بد مصون می‌دارد، به آن اضافه می‌کنند.

بازوبندهای زنان اغلب از پارچه‌های زربفت، ترمه یا مخمل است که اطرافش را زری‌دوزی کرده‌اند و بازوبندهای مردان از چرم ظریف و نازک تهیه می‌شود. زنان منطقه خوزستان نیز از زیورآلات متعددی برخوردارند که فلز آن بسته به موقعیت اجتماعی آنها مختلف است. طوگ، قابچی، مکسره، ضامن و ازرار نیز زینت آلاتی هستند که برای گردن استفاده می شوند.

طوگ یا طوق، گردنبندی از جنس طلاست که با سنگ‌های قیمتی تزئین شده است. قابچی، زیور گردن زنان اشراف و ثروتمند است که به واسطه زنجیر یا نخ‌کشدار به پشت گردن محکم می‌شود. مکسره نیز گردنبندی است که با مهره‌های قیمتی و سکه‌های طلا ساخته می‌شود. ضامن و ازرار نیز نام دو نوع گردنبند هستند که بیشتر در ایام اعیاد و جشن‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد.

زنان این منطقه همچنین برای سر و صورت خود از جواهراتی ویژه استفاده می‌کنند. چلاب، زینتی قلاب مانند است که روسری (شیله) را پس از پیچیدن به دور سر زن به هم وصل می‌کند. چف الباده (ابولوزه) یا گوشواره یکی دیگر از زیورهایی است که زن عرب از آن استفاده می‌کند. در گذشته گوشواره‌های پهن و گرد در میان زنان عرب رواج داشت. ابولوزه نام گوشواره‌ای است که زن عرب خوزستان از آن استفاده می‌کند.

او برای جمع کردن موهای دو طرف جلوی سرش از گیره‌ای به نام ماشه یا (بلکیته) و برای آرایش موهای روی پیشانی از «دلاعه» استفاده می‌کند. «دلاعه» زیوری است از جنس طلا، نقره یا مهره‌های رنگی. اضمام نیز نام گوشواره‌ای است از جنس طلا که بتازگی در میان زنان عرب رایج شده است.

زیورآلات مربوط به دست در زنان منطقه خوزستان نیز بسیار متنوع است، اما قابل استفاده‌ترین آنها نوعی النگو به نام مفاتیل است که از جنس طلا بوده و پهنای آن ۲.۵ سانتی‌متر است و دارای لولای کوچکی است که به وسیله زنجیری به دست محکم می‌شود.

حیل، حلقه‌ای نقره‌ای است که یک سوی آن باز است و با فشار، بالای مچ پا قرار می‌گیرد به همراه خلخال (حلقه‌ای از جنس نقره که در مچ پا و پایین‌تر از حیل قرار می‌گیرد) دو زیور آلاتی هستند که زنان عرب خوزستانی بیشترین استفاده را از آنها دارند.

منابع:

- فصلنامه پژوهشی ایل قشقایی

- دانشنامه ایرانیکا