به سلامت تک تک مادران و کودکان اهمیت دهیم

روز ۱۸ فروردین ۷آوریل «روز جهانی بهداشت» مقارن است با آغاز هفته ملی سلامت در کشور ما که با شعار «انسان سالم محور توسعه پایدار» گرامی داشته می شود

این روز و هفته بهانه ای است برای پرداختن به یکی از موضوعات اساسی در حیطه بهداشت و سلامت جوامع و ایجاد حساسیت بین دولت ها، نهادها، سازمان های خیریه ، بخش های خصوصی ، رسانه ها و به طور کلی هر نهاد و ارگانی که به نحوی می تواند در این زمینه تاثیر گذار باشد.

سازمان بهداشت جهانی هرسال با توجه به وضعیت بهداشت جهانی موضوع جدیدی را مورد دقت و موشکافی قرار می دهد.امسال نیز این سازمان با شعار« به سلامت تک تک مادران و کودکان اهمیت دهیم» موضوع بهداشت و سلامت مادر و کودک را مورد توجه قرار داده است.

سلامت و توسعه جوامع مستقیما به بهداشت و زندگی مادران و کودکان وابسته است. وقتی مادران شاداب و سرزنده باشند ، کودکان آنان نیز سالم و شاداب خواهند بود و سلامت مادران و کودکان متضمن رونق و توسعه جامعه و کشوری خواهد بود که در آن زندگی می کنند.

همه ساله مادران و کودکان زیادی در جهان می میرند یا از سوئ تغذیه و مراقبت های بهداشتی نامناسب رنج می برند.هر سال بیش از نیم میلیون مادر در حین زایمان می میرند و در همین زمان ، تقریبا ۶/۱۰ میلیون کودک زیر ۵ سال بر اثر معدود بیماری هایی که بسادگی قابل پیشگیری هستند، جان خود را از دست می دهند.

تقریبا تمام این مرگ و میرها در کشورهای کم درآمد یا با درآمد متوسط و بویژه در میان فقیرترین آنها رخ می دهد. این درحالی است که با استفاده از دانش موجود بشری و ابزار های در دسترس می توان از بسیاری از این مرگ و میرها جلوگیری کرد.

هدف کلی روز جهانی بهداشت ۲۰۰۵ایجاد یک جنبش و حرکت اساسی برای وادار کردن دولت ، جامعه مدنی و افراد برای فعالیت در زمینه ارتقای بهداشت و سلامت مادران و کودکان بویژه برای حفظ جان میلیون ها مادر و کودکی است ، که همه ساله در حین دوران بارداری ، زایمان و سالهای اولیه کودکی جان خود را از دست می دهند.

هدف کلی هفته سلامت نیز تبیین شعار «انسان سالم ، محور توسعه پایدار» و جلب توجه عموم به موضوع روز جهانی بهداشت است که هر سال از طرف سازمان جهانی بهداشت اعلام می شود.

آمار امیدوار کننده

سالانه بیش از یک میلیون و ۱۷۰هزار تولد در کشور اتفاق می افتد. بیش از ۵۰درصد زایمان ها از سوی متخصصان زنان و زایمان انجام می شود. از این تعداد در سال ۱۳۸۲ تنها ۳۳۲مورد مرگ مادر ناشی از عوارض بارداری و زایمان اتفاق افتاده که این تعداد در نیمه اول سال ۱۳۸۳ به ۱۳۹مورد کاهش یافته است.

مقایسه این آمارها به وضوح نشان می دهد که نسبت مرگ مادران کشور به میزان قابل ملاحظه ای کاهش یافته و این مساله ناشی از بهبود وضعیت ارائه خدمات و افزایش میزان دسترسی به خدمات ضروری تخصصی و افزایش سطح سلامت مادران کشور بوده است.

به گفته آقای دکتر آرش عازمی خواه ، رئیس اداره سلامت مادران وزارت بهداشت ، میانگین نسبت مرگ مادران در کشورهای توسعه یافته ۲۰درصد هزار موالید زنده و در کشورهای در حال توسعه ۲۰۰ در صدهزار موالید زنده است.

این نسبت در سال ۱۳۷۶در کشور ما ۴/۳۷ در صدهزار موالید زنده بوده است. بر اساس برآوردهای انجام شده در کشور این نسبت در حال حاضر کمتر از ۳۰در صدهزار موالید زنده بوده و با توجه به تعهد کشور در راستای توسعه هزاره ، این میزان باید تا سال ۲۰۱۵(۱۳۹۴) به حدود ۱۸تا ۲۲در صدهزار موالید زنده کاهش یابد.

بررسی این آمارها نشان می دهد الگوی مرگ مادران در ایران از کشورهای درحال توسعه بسیار فاصله گرفته و به الگوی کشورهای توسعه یافته نزدیک شده است.

همچنین در حال حاضر ، حدود ۹۰ درصد زایمان ها در بیمارستان ها و مراکز زایمانی اتفاق می افتد؛ که این وضعیت با کشورهای توسعه یافته قابل مقایسه است. آمار ها نشان می دهند که ۷۰درصد کل مرگهای مادران بر اثر تنها ۵ عامل خونریزی ، پره اکلامپسی یا مسمومیت حاملگی ، عفونت ، سقط غیر ایمن ، بالا بودن فشار خون و زایمان سخت اتفاق می افتد.

بر اساس اطلاعات جمع آوری شده در سال ۱۳۸۲ در کشور ما خونریزی در حین زایمان و پس از آن حدود ۳۰درصد موارد مرگ را تشکیل می داده است. پس از آن عواملی مانند پره اکلامپسی و بیماری های قلبی در رده های بعد قرار دارند.

بر اساس اطلاعات جمع آوری شده از کل کشور بیش از ۷۰درصد مرگ ها در بیمارستان ها اتفاق می افتد. بنابراین توجه به کیفیت خدمات مامایی و زایمان در فوریت ها و به خصوص حساس کردن کارکنان بیمارستان ها به مساله مرگ مادر می تواند نقش تعیین کننده در کاهش مرگهای بیمارستانی داشته باشد.

رسیدن به وضعیت مطلوب

هدف شماره پنج اهداف توسعه هزاره - که در سال ۲۰۰۰میلادی تدوین شده است - کاهش میزان مرگ و میر مادران به میزان ۷۵ درصد تا سال ۲۰۱۵میلادی (۱۳۹۴ شمسی) عنوان شده است.

رئیس اداره سلامت مادران وزارت بهداشت در این زمینه می گوید: در این زمینه کشور ما در وضعیت مطلوبی قرار دارد و امیدواریم تا پایان دوره حتی به اهدافی بیش از آنچه تعهد داده ایم دست یابیم.

عازمی خواه برنامه های وزارت بهداشت برای دستیابی به این اهداف را به ۴جز تقسیم می کند: جزئ اول نظام کشوری مراقبت از مادر است.

در این نظام تمامی موارد مرگ مادران ناشی از عوارض زایمان و بارداری بدقت مورد مطالعه قرار گرفته و علت وقوع مرگ مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد تا با اتخاذ راهکارهای مناسب از وقوع موارد مشابه جلوگیری شود.جزئ دوم ارائه استاندارد و پروتکل ارائه خدما ت به مادران در دوران پیش از بارداری و مشاوره های قبل از بارداری ، بارداری ، زایمان و پس از زایمان در سطوح غیر پزشک ، پزشک و ماما را تشکیل می دهد.

با اجرای این برنامه مادرانی که به صورت سرپایی به مراکز مختلف بهداشتی و پزشکی مراجعه می کنند، خدمات مناسب را دریافت کرده و موارد نیاز به خدمات تخصصی شناسایی شده و و برای دریافت این خدمات به مراکز مربوط راهنمایی می شوند.

با تنظیم این پروتکل ارتباط بین پزشکان و غیرپزشکان تعریف شده و دستورالعمل و راهکار مناسب برای هر نوع مشکلی که ممکن است برای مادر پیش آید، پیش بینی شده تا مادر بتواند در زمان مناسب خدمات مورد نیاز را دریافت کند.این برنامه در حال اجرای آزمایشی است و قرار است از نیمه دوم سال ۱۳۸۵ در تمام کشور به اجرا درآید.جزئ سوم برنامه ، تربیت عامل زایمان برای مناطق محروم است.

طبق بررسی های انجام شده ، لازم است تا پایان برنامه ۵ساله چهارم ۱۱۰۰عامل زایمان برای این مناطق تربیت شوند که وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، آموزش ۵۰۰به ورز ماما و ۶۰۰ ماماروستا را در دستور کارخود دارد. جزئ چهارم برنامه ، اجرای طرح بیمارستان های دوستدار مادر است ؛ که با هدف بهبود کیفیت مراقبت های زایمان طبیعی ، کاهش هزینه ها و توجه به حقوق مادر و نوزاد مورد توجه قرار گرفته است.

این طرح از حدود ۲سال پیش در دستور کار اداره سلامت مادران وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی قرار گرفت. در بیمارستان های دوستدار مادر اصول حاکم بر بخش های زایمان به گونه ای تنظیم می شود که در آنها زایمان طبیعی کم درد یا بی درد با استفاده از روشهای دارویی و غیر دارویی ترویج و خدمات مورد نیاز در این راستا به شکلی مطلوب ارائه گردد؛ خدمات بیمارستانی در فوریت های مامایی و زایمان که می تواند جان مادر، جنین و نوزاد را نجات دهد با کیفیت مطلوب و به صورت استاندارد ارائه شود؛ کلاس های آمادگی برای زایمان برای مادر و همراه وی در دوران بارداری برگزار شود تا مادر برای زایمان آماده گردد؛ امکان ارزشیابی ارائه خدمات برای اطمینان از آنچه باید انجام گیرد فراهم شود.

اجرای این طرح قرار است از پایان تابستان امسال در ۴بیمارستان به صورت آزمایشی آغاز شود و پس از بررسی نتایج حاصل و ۲سال اجرای آزمایشی ، در تمام بیمارستان های کشور تعمیم یابد.

محور حل چالش های اجتماعی و اقتصادی

بقا و سلامت کودکان علاوه بر اهمیت آن به عنوان حقوق فردی ، محور حل بسیاری از چالش های موجود در جوامع است.

وقتی کودکان بیمار می شوند و یا می میرند، خانواده ، جوامع و کشور آنها نیز متاثر می شود و صدمه می بیند. بهبود شرایط بهداشتی و سلامت کودکان نه تنها باعث ارتقای سطح سلامت جوامع می شود، بلکه باعث کاهش فقر و نابرابری خواهد شد.

کودکان ارزشمندترین دارایی بشریت و سرمایه های هر کشور محسوب می شوند. برخورداری کودکان از شرایطی که بتوانند در تمام مراحل زندگی توان بالقوه ی خود را به فعل تبدیل کنند، حق آنان و لازمه توسعه پایدار است.

بی تردید، سلامت جوامع ارتباط مستقیم با سلامت و بقای کودکان دارد. امروزه ، کودکان بیشماری در جهان بر اثر وضعیت نامطلوب بهداشتی ، فقر غذایی و مراقبت های بهداشتی نامناسب جان خود را از دست می دهند و یا از عوارض آن رنج می برند.

در کشور ما طبق نتایج به دست آمده در سال ۱۳۸۱، میزان مرگ نوزادان ۶۶/۱۷ در هزار تولد زنده است ؛ یعنی سالانه ۲۰ هزار نوزاد در کشور قبل از رسیدن به یک ماهگی فوت می کنند.

می توان گفت مرگ های زمان تولد و نوزادی سومین عامل شایع از دست رفتن سالهای عمر در کشور هستند. از نظر الگوی مرگ نوزاد در کشور شایع ترین علل مرگ شامل صدمات زایمانی ، کم وزنی ، ناهنجاری های مادرزادی ، عفونت ها و آسفکسی است. میزان مرگ کودکان زیر ۵سال نیز ۶/۲۸ در سال ۱۳۷۹گزارش شده است.

به این ترتیب ، الگوی مرگ در کشور ما نه شبیه کشورهای توسعه یافته است نه شبیه کشورهای در حال توسعه.

یکی از مهمترین عوامل مرگ و میر کودکان زیر ۵سال تغذیه نامناسب است. سوء تغذیه کودکان سالانه ۵/۵ میلیارد دلار به کشور ضرر می زند و زیان ناشی از کم خونی فقر آهن در کشور ۵۷۵میلیون دلار برآورد شده است.

سوء تغذیه که در کشورهای در حال توسعه به طور مستقیم و غیر مستقیم بیش از ۵۴ درصد کودکان را به کام مرگ می کشد ، عمدتا ریشه در غذا، بهداشت و نحوه مراقبت از کودک دارد. تغذیه با شیر مادر از اجزای مهم و اساسی مراقبت از مادر و کودک است.

قطع زودرس تغذیه ی انحصاری با شیر مادر ، استفاده از مواد غذایی نامناسب بدون توجه به ارزش غذایی آنها، روشهای نادرست تغذیه کودک ، بخصوص در جریان بیماری و بی اشتهایی ، نا توانی دربلع یا استفراغ در جریان بیماری از علل عمده ای هستند که تغذیه کودک را در این دوران مختل می سازد و زمینه ساز تشدید بیماری یا تاخیر در بهبود حال او می شود.

یک کودک هم نباید از نظر دور بماند

روز جهانی بهداشت ۲۰۰۵و هفته سلامت فرصتی طلایی برای ارتقای آگاهی های عمومی در باره تراژدی قابل پیشگیری مرگ کودکان وتلاش به منظوراتخاذ تصمیم های مناسب برای تضمین زندگی و سلامت این گوهرهای کوچک ولی ارزشمند جامعه است.

جان بیش از ۶ میلیون کودک در معرض خطر را می توان تنها با ارائه معدودی مداخلات پیشگیری کننده و درمانی مانند واکسیناسیون و درمان های ساده برای بیماری های شایع جدی و مراقبت صحیح در منزل نجات داد.

در سال ۱۹۹۹ میلادی بیش از ۱۸۹کشور جهان درباره قطعنامه هزاره و پیگیری اهداف توسعه متعهد شده اند. اهداف توسعه هزاره موید اهمیت کودکان سالم در توسعه اقتصادی و اجتماعی است.

از اهداف توسعه هزاره کاهش مرگ و میر کودکان زیر ۵سال به میزان دوسوم آمار موجود در سال ۱۹۹۰ است.در راستای نیل به این هدف دفتر سلامت خانواده و جمعیت وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی شایع ترین ، کشنده ترین و ناتوان کننده ترین بیماری ها را تعیین و بار بیماری ها را محاسبه کرد تا بتواند با تعیین مداخلات لازم و طراحی مناسب برنامه های کودکان برای رفع نواقص موجود گام بردارد.

لذا از سال ۷۶استراتژی جدیدی با عنوان مراقبت های ادغام یافته ناخوشی های اطفال با هدف کلی کاهش مرگ و میر کودکان زیر ۵سال مطرح شد، که برنامه کنترل عفونت های تنفسی ، بیماری های اسهالی ، مراقبت نوزادان و ترویج تغذیه با شیر مادر را با یکدیگر ادغام کرد و مهمترین و شایعترین علل مراجعه و مرگ و میرکودکان را در برگرفته ، تشخیص و درمان بیماری ها را بر اساس نشانه های موجود امکانپذیر ساخته است.

همچنین برنامه های مراقبت های ادغام یافته کودک سالم که از سال ۱۳۸۱ با هدف ارتقای سطح سلامت کودکان زیر ۸سال اجرا شده است به عنوان یافتن راهی برای جداکردن کودکان سالم از کودکان به ظاهر سالم یا مستعد به بیماری که هنوز نشانه های بیماری در آنها مستقر نشده است ، می باشد.

در راستای برنامه ی گسترش ایمن سازی نیز برنامه واکسیناسیون هپاتیت ب از سال ۱۳۷۲آغاز شد.از آغاز اجرای برنامه گسترش ایمن سازی در سال ۱۳۶۳موارد بیماری های دیفتری ، کزاز، سیاه سرفه ، سرخک ،فلج اطفال و سل کاهش چشمگیری داشته است.

باوجود این که آمارها امیدوار کننده هستند، حتی مرگ یک کودک که در اثر بی توجهی یا دسترسی نداشتن به امکانات مناسب بهداشتی جان خود را از دست می دهد ، کافی است این انگیزه را ایجاد کند تا هرچه دقیق تر عوامل را مورد بررسی قرار دهیم و برای نجات جان غنچه های نوشکفته تمام توان خود را به کار گیریم.

طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی هرچند همه ما می دانیم چه باید بکنیم پیشرفت جهانی در بهبود بقا و سلامت مادران و کودکان در یک موقعیت رکود باقی مانده است. اقدامات سریع و هماهنگ مورد نیاز است تا هر مادر و کودک به مجموعه مداخلات عملی و تایید شده دسترسی پیدا کند.

این اقدامات نیاز به رهبری قوی سیاسی و فنی و تعهد منابع مالی و تلاش متمرکز برای استخدام ، آموزش و به کارگیری تعدادکافی ارائه دهندگان ماهر خدمات بهداشتی دارد. لذا انتظار می رود حاکمیت های ملی برای اطمینان از دسترسی تمام اقشار جامعه و بویژه مادران و کودکان به مداخلات مناسب برنامه های جامعی را طراحی کنند.

این استراتژی ها باید دربرگیرنده راههایی برای ترغیب همکاری های ملی در سطح تمام بخش ها و سازمان های مرتبط برای گسترش خدمات بهداشتی و پزشکی باشد.