چوب بری و منبت كاری در پیش از اسلام و سابقه آن در ایران

منبت كاری روی چوب از قدیم در ایران مرسوم بوده است در كتیبه هایی كه از خزانهٔ داریوش در تخت جمشید به دست آمده در خصوص پرداخت دستمزد به هنرمندانی است كه روی درهای چوبی كنده كاری می كرده اند

منبت كاری روی چوب از قدیم در ایران مرسوم بوده است . در كتیبه هایی كه از خزانهٔ داریوش در تخت جمشید به دست آمده در خصوص پرداخت دستمزد به هنرمندانی است كه روی درهای چوبی كنده كاری می كرده اند . كهن ترین در چوبی منبت كاری شده اكنون در موزه اكبرآباد هندوستان حفظ می شود این در متعلق به كاخ سلطان محمود در غزنه است . مهمترین ماده ای كه روی آن منبت كاری می كنند چوب است .

این چوب باید محكم و بدون گره باشد . برای این منظور از چوبهای آبنوس ، فوفل ، بقم ، شمشاد ، عناب و گردو استفاده می كنند . البته آبنوس و بقم چون هم محكمتر و هم چربتر هستند دوام بیشتری دارند اما در ایران به خاطر فراوانی چوب گردو و اكثراً از این چوب استفاده می شود . منبت كاری بیشتر روی درهای ساخته شده از چوبهای جنگلی شـمشاد ( بـرای رنگهای روشن ) و فـوفل و گـردو ( برای رنـگهای تیـره ) انـجـام می پذیرد .

در منبت كاری بیشتر از گره های مادر كه در بنایی معمول است استفاده می شود . مانند گره های تند یا كند یا انواعی كه حد بین گره بنایی و گره های چوب است . انواع گره های درودگران كه در مشبك بندی پنجره ها بسیار معمول است در منبت كاری خیلی كم استفاده می شود . منبت كاری بیشتر روی صفحهٔ برجسته ای انجام می شود كه در وسط كلاف قرار گرفته و اصطلاحاً تونوكه نامیده می شود .

گاهی روی حواشی تونوكه یا در واقع كلاف در كه اصطلاحاً به آن با او می گویند نیز منبت كاری می شود .

البته در این مورد معمولاً بین نوع گره ای كه در تونوكه به كار می رود با نوع گره بااوها تفاوت گذاشته می شود تا كار تنوع بیشتری داشته باشد . گره سازی در چوب به دو شیوه منبت كاری و مشبك كاری معمول است .

از گره های معمول در معمـاری در منبـت كاری نیـز استفاده می شـود ولی انواع گره های معمـول در مشبك كاری ضوابط خاص خود را دارد و با انواع گره های بنایی متفاوت است . به همین جهت این گروه گره ها به گره های درودگران موسوم است . ترسیم زمینه گره های درودگران مانند سایر زمینه های گره با ربع یا ۲/۱ زمینه یا یك زمینهٔ كامل آغاز می شود و از تكرار آنها یك كارد گره در ابعاد بزرگ به وجود می آید .

نحوه اجرا و ساخت گره چوب به نوع گره مورد نظر بستگی كامل دارد . مثلاً در برخی از انواع گره ، كلاف كشی در چارچوب پنجره به صورت مربع و در بعضی به شكل لوزی یا مثلث بندی انجام می شود و قطعات آلات چوبی در كلافهای مذكور جاسازی می شوند .

در موزه های ایران نیز چند درب چوبی متعلق به قرنهای چهارم و پنجم هجری موجود است . كنده كاری این دربها به صورت شاخ و برگ و كتیبه های مختلف با آیه های قرآن مجید است . مطالعهٔ دقیق این دربهای چوبی نشان می دهد كه هنر منبت كاری و گچ بری از نظر موضوع تزیینات زیاد اختلاف نداشته اند .

در حقیقت همان تحولی كه از دوره ساسانیان تا دورهٔ اسلامی در گچبریها دیده می شود در كنده كاری روی چوب نیز به چشم می خورد . در عصر تیموریان هنر منبت كاری به همان شیوه و روش دروه های قبلی و مغول ادامه یافت . در دورهٔ صفویان منبت كاری مانند سایر هنرهای دیگر ایران رو به كمال رفت و منجر به خلق شاهكارهای زیادی شد .

در اصفهان مساجدی از عهده صفویان وجود دارند كه درب هایشان هنوز دسـت نخورده و سـالم باقی مانده اند . ماننـد درب مدرسـهٔ شاه طهماسب باقی مانده است . یكی از زیباتـریـن آثـار منبـت كـاری شـدهٔ ایـران رحلی است كه در موزه متروپولیتن نیویورك نگهداری می شود. در دورهٔ زند و قاجار هنر ظریف و زیبای منبت كاری از رونق افتاد . ساختن دربهای منبت یا قطعات بزرگ جای خود را به اشیاء كوچكتری مانند رحل و قاب آیینه داد .